Syrkus z Eliasbergów Helena, pseud.: Helena Niemirowska, Maria (1900–1982), architekt.
Ur. 14 V w Warszawie (niekiedy podawała, że w Grodnie), była córką Izaaka (Ignacego) Eliasberga (1860–1929), lekarza wykształconego na uniw. w Dorpacie, od r. 1913 prezesa Tow. «Pomoc dla Sierot», oraz Estery (Stelli) z Bernsteinów (1879–1963), absolwentki Uniw. Latającego w Warszawie, nauczycielki (w swych życiorysach podawała, że matka nazywała się z domu Elżbieta Borudzka). S. miała siostry: Annę (zamordowaną przez Niemców w styczniu 1943), Irenę, zamężną Wilczyńską, w czasie powstania warszawskiego 1944 r. łączniczkę AK na Żoliborzu, po wojnie pracownicę Komitetu ds. Urbanistyki i Architektury w Warszawie, i Martę, zamężną Heyman. W metryce ślubu i od r. 1945 podawała jako nazwisko panieńskie Niemirowska; od r. 1927 prace dotyczące architektury podpisywała nazwiskiem Syrkus.
Helena wychowywała się w Warszawie; do kręgu znajomych rodziców należeli m.in. Wacław Nałkowski, Stefania Sempołowska, Stanisław Słonimski, Julian Kramsztyk i Janusz Korczak. W l. szk. 1912–18 była w Warszawie uczennicą szkoły handlowej Anieli Wereckiej. We wrześniu 1918 rozpoczęła studia na Wydz. Architektury Politechn. Warsz., ale przerwała je, podejmując pracę w szpitalu i kantynie. Ponownie wpisała się na Politechnikę 20 XI 1920, zapewne jednak nie studiowała. W l. 1920–1 pobierała lekcje rysunku u Romana Kramsztyka. Od r. 1923 uczestniczyła w zajęciach na Wydz. Filozoficznym Uniw. Warsz., m.in. w seminarium Władysława Tatarkiewicza. Pisała wówczas wiersze i tłumaczyła poezje m.in. R. M. Rilkego, G. Apollinaire’a, a zwłaszcza A. Achmatowej; w wydanym w Wilnie w r. 1925 tomie poetki „Paciorki” znalazło się 28 wierszy, które przełożyła.
W r. 1925 zatrudniła się Helena w pracowni architekta Szymona Syrkusa (zob.), a 24 IX 1927 w Krynkach wyszła za niego za mąż. Odtąd projekty często wykonywali i sygnowali wspólnie. Jednym z pierwszych ich dzieł był wczesnofunkcjonalistyczny gmach Kasy Chorych w Kutnie (1928–9). Razem też należeli do grupy artystycznej «Praesens» (S. od r. 1929; była twórczynią jej nazwy). Projektowali następnie wzorowane na pracach Le Corbusiera jedno- i wielorodzinne modernistyczne domy mieszkalne: w Skolimowie (1931), Konstancinie (1932), Warszawie (przy ul. Walecznych 12 i Jaworzyńskiej 6, oba w r. 1937) oraz Sosnówce koło Pińska (dom drewniany, 1933/4). S. od r. 1931 była wspólniczką firmy męża; t.r. została członkiem Stow. Architektów Polskich (od r. 1934 Stow. Architektów RP, SARP). W l. 1935–9 Tow. Osiedli Robotniczych wybudowało wg projektu obojga Syrkusów tanie szeregowe domy w Łodzi (166 segmentów w dzielnicach Stoki i Marysin) oraz Grudziądzu (77 segmentów). Ze wspólnych projektów konkursowych budynki Kas Chorych w Drohobyczu i Częstochowie zdobyły pierwsze nagrody, a gmach Związku Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych w Warszawie z r. 1930 premiowano zakupem. Syrkusowie byli w r. 1933 autorami polskiej ekspozycji na Wystawie Architektury Współczesnej w Paryżu. Położyli duże zasługi przy budowie osiedla na Rakowcu w Warszawie; projekt osiedla, o wyraźnym wpływie nowatorskich koncepcji E. Maya, W. Gropiusa i Le Corbusiera, został przez nich zmodernizowany na podstawie ankiety przeprowadzonej wśród mieszkańców starszych części osiedla. S. w r. 1934 kształciła się pod kierunkiem K. Mosera w Zurychu. Podobnie jak mąż sympatyzowała z Komunistyczną Partią Polski i ściśle współpracowała z partyjną komórką architektów. W zakupionym w r. 1934 domku letniskowym w Serocku gościła w l. 1938–9 m.in. Bolesława Bieruta i Henryka Dembińskiego.
W okresie okupacji niemieckiej była S. zastępcą kierownika (którym był jej mąż) Pracowni Architektoniczno-Urbanistycznej przy Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej (WSM) i Społecznym Przedsiębiorstwie Budowlanym (SPB). Wraz z mężem opracowała teorię osiedla społecznego na tle dzielnicy, miasta i regionu. Niektóre jej artykuły z l. 1939–43 (a także ich prace wspólne) powielono jako wewnętrzne wydawnictwa SPB i WSM. W styczniu 1942 nawiązała współpracę z Polską Partią Robotniczą (PPR); współpracowała także z Wydz. Informacyjnym Sztabu Głównego Gwardii Ludowej. Po aresztowaniu Syrkusa (30 X 1942) została zastępcą nowego kierownika Pracowni, Romana Piotrowskiego. Uczestniczyła w kursach, organizowanych przez SPB i WSM dla aktywu robotniczego oraz wygłaszała niedzielne wykłady o urbanistyce społecznej. Przez kilka miesięcy w l. 1943–4 brała udział w czwartkowych spotkaniach z Tadeuszem Kotarbińskim. Po powstaniu Krajowej Rady Narodowej (KRN) została sekretarzem jej Koła Planowania Społeczno-Gospodarczego oraz członkiem Koła Wychowania i Kultury. W ramach pierwszego z nich opracowała wspólnie z Piotrowskim, Tołwińskim i Zenonem Kliszką koncepcję ustroju samorządu Warszawy. W marcu 1944, wprowadzona przez Bieruta, została członkiem PPR (pseud. Maria). Podczas powstania warszawskiego 1944 r. prowadziła na zlecenie KRN nasłuch radiowy dla północnej części miasta. Po upadku powstania trafiła do obozu w Pruszkowie, skąd uciekła i wyjechała do Końskich, a następnie do Krakowa, gdzie kontynuowała działalność Pracowni Architektoniczno-Urbanistycznej. Od poł. listopada t.r., z Piotrowskim i jego żoną Anatolią, przygotowywała Szkicowe opracowanie koncepcji organizacji odbudowy Warszawy (nieukończone). Nocą z 6 na 7 I 1945 została aresztowana, po czym przewieziona do obozu w Lindenruth pod Wrocławiem, a po jego likwidacji do Wrocławia; pozostawała tam do maja t.r.
Dn. 7 V 1945 wróciła S. do Warszawy i zgłosiła się do pracy w Biurze Odbudowy Stolicy (BOS). Została naczelnikiem Wydz. Propagandy, a od lipca 1946 do marca 1947 była zastępcą kierownika Wydz. Planowania Przestrzennego. Od 4 I 1946, jako sekretarz generalny Naczelnej Rady Odbudowy Warszawy, zajmowała się głównie organizacją pomocy zagranicznej i współpracą z architektami z innych krajów. Była komisarzem wystawy fotograficznej „Warszawa znowu żyje”, przygotowanej w Pracowni Graficznej BOS. Towarzyszyła (wraz z mężem) prezentacjom wystawy w USA: w Waszyngtonie (12 IV t.r.) i Chicago. Zapoznała się wówczas z planowaniem mieszkaniowym i regionalnym oraz uprzemysłowieniem wykonawstwa, odnowiła przedwojenne kontakty z Gropiusem i L. Mumfordem, którzy zorganizowali jej wykłady o osiedlu społecznym jako podstawowej jednostce układu Warszawy na Uniw. Harvarda oraz w New Hampshire, Nowym Jorku i Chicago. Po powrocie do kraju uczestniczyła 6 XII w Warszawie w I Zjeździe PPR. Pod koniec l. czterdziestych i na początku l. pięćdziesiątych była członkiem egzekutywy PZPR w SARP. Gdy w marcu 1947 Syrkus został zwolniony z BOS, odeszła razem z nim. Wspólnie objęli kierownictwo Pracowni Architektoniczno-Urbanistycznej przy WSM, w której m.in. rozpoczęto prace nad projektem osiedla na Kole. Koncepcję osiedla omówiła w napisanych z mężem artykułach: Przed budową II Kolonii Osiedla W.S.M. na Kole („Życie Osiedli WSM” 1947 nr 9) oraz Budowa II Kolonii Osiedla W.S.M. na Kole („Dom. Osiedle. Mieszkanie” 1947 nr 9–12).
W r. 1948 była S. sekretarzem generalnym Rady Stowarzyszeń Artystycznych; została też delegatem Polski na Światowy Kongres Intelektualistów w Obronie Pokoju we Wrocławiu. Przyczyniła się do przyjazdu na Kongres P. Picassa, a potem zaprosiła go na budowę osiedla na Kole (na ścianie mieszkania przy ul. Deotymy 48 narysował on wtedy herb Warszawy – Syrenkę) oraz gościła w Serocku. W r. 1948 Politechn. Warsz. nadała jej tytuł inżyniera architekta. Od t.r. była S. członkiem Komitetu Wykonawczego Międzynarodowej Unii Architektów (UIA); uczestniczyła w jej kongresach, m.in. jako referentka w Lozannie i Lizbonie. Reprezentowała UIA w Komitecie Łączności Organizacji Międzynarodowych Sztuk Pięknych i Literatury przy UNESCO. Również t.r. została wiceprzewodniczącą Międzynarodowych Kongresów Architektury Nowoczesnej (CIAM). Na zaproszenie architektów bułgarskich wygłosiła w r. 1949 w Sofii cykl wykładów o uprzemysłowieniu budownictwa mieszkaniowego oraz strukturze dzielnic mieszkalnych. Była członkiem Rady Architektury i Budownictwa przy ministrze budownictwa oraz przewodniczyła Komisji Współpracy z zagranicą SARP. Brała udział w wielu konkursach, m.in. w Warszawie na gmachy PPR (1947) i Narodowego Banku Polskiego oraz zespołu budynków społecznych Min. Bezpieczeństwa Publicznego, a w Łodzi na gmach teatru (1949). Razem z mężem była twórczynią zrealizowanych w Warszawie projektów zabudowy osi stanisławowskiej, śródmieścia Pragi i otoczenia Pałacu Kultury i Nauki, a także odbudowy Gazowni Miejskiej, Poselstwa Belgijskiego przy ul. Słonecznej, domu przy zbiegu ul. Pięknej i Al. Ujazdowskich oraz przebudowy teatru. Prace nad osiedlem na Kole kontynuowała z mężem przez 1. półr. r. 1949 w Zakładzie Osiedli Robotniczych, a następnie kolejno w Centralnym Biurze Projektowania Architektury i Budownictwa oraz Miastoprojekcie Stolica-Północ. Osiedle Koło zrealizowano w l. 1948–51; jego strukturę funkcjonalno-przestrzenną wyznaczały dwa prostopadłe ciągi piesze, z kameralnym placem na przecięciu. Południowo-zachodnią część osiedla wybudowano w nowej, propagowanej przez oboje Syrkusów technologii z prefabrykatów pianobetonowych produkowanych na miejscu. We wrześniu 1952 otwarto tam przedszkole i szkołę przy ul. Obozowej, a także szkołę u zbiegu ulic Suchej i Nowowiejskiej – wszystkie z bloków pianobetonu. W l. 1949–51 budowano równocześnie, zaprojektowane przez Syrkusów, osiedle Praga I; wbrew ich woli, jedynie w części budynków zastosowano tam elementy prefabrykowane produkowane na miejscu.
Zaatakowana z mężem na Krajowej Partyjnej Naradzie Architektów w Warszawie (20–21 VI 1949), S. próbowała początkowo bronić swych koncepcji, wywodzących się z programu «Praesensu», ostatecznie jednak złożyła samokrytykę. Przyznała, że uległa «destrukcyjnemu kosmopolityzmowi», odcięła się od Le Corbusiera, zadeklarowała czerpanie z doświadczeń radzieckich i otwartość na krytykę «mas robotniczych». Odtąd na łamach „Architektury”, „Przyjaźni” i „Przeglądu Kulturalnego” chwaliła osiągnięcia architektury radzieckiej, uznawała projekt Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie za «nowy jakościowo symbol architektury socjalistycznej», zalecała przeszczepienie na grunt polski wzorów radzieckich, m.in. w dziedzinie szkolnictwa wyższego. Od czerwca 1950 pracowała na Wydz. Architektury Politechn. Warsz. jako adiunkt w kierowanej przez męża Katedrze Architektury i Planowania Miast. Od jesieni 1950 do poł. r. 1951 działała w Podsekcji Architektury i Urbanistyki Sekcji Nauk Technicznych I Kongresu Nauki Polskiej (1951); wspólnie z mężem opracowała Materiały do organizacji Akademii Architektury, Instytutów Naukowo-Badawczych oraz Pracowni Twórczo-Badawczych, a także referat zbiorczy Podsekcji. Jako członek egzekutywy Oddziałowej Organizacji Partyjnej Pracowników Naukowych Wydz. Architektury wygłosiła w r. 1951 referat Przyczynek do rozważań o architekturze w świetle pracy J. Stalina o językoznawstwie. Dla pracowników Politechniki prowadziła seminarium z materializmu. Od t.r. działała w Związku Zawodowym Nauczycielstwa Polskiego (m.in. jako członek Prezydium Sekcji Pracowników Nauki) oraz Tow. Urbanistów Polskich. Dn. 1 IX została kontraktowym zastępcą profesora, a 1 XI zastępcą profesora. W r. 1952 opublikowała z mężem Uwagi o założeniach programowych Warszawy („Biul. Inst. Urban. i Architektury” nr 3). Dn. 1 IX 1954 mianowano ją profesorem nadzwycz. planowania i architektury miast, a 1 VI 1955 profesorem nadzwycz. projektowania i kompozycji architektonicznych. W r. 1954 zrezygnowała z funkcji wiceprzewodniczącej CIAM. Za zasługi w pracy organizacyjnej i dydaktycznej otrzymała w r. 1955 wraz z mężem nagrodę ministra szkolnictwa wyższego. W funkcjonującym przy Katedrze Zespołów Mieszkaniowych Zakł. Architektury Zespołów Mieszkaniowych prowadziła z zespołem badania nad budownictwem wielkopłytowym, korzystając ze znanych jej z autopsji osiągnięć francuskich. Jej projekt budynku prototypowego z elementów wielkopłytowych otrzymał w r. 1956 nagrodę Komitetu Urbanistyki i Architektury I st. w dziale mieszkalnictwa; jednak opracowany w r. 1957 w tej technologii projekt wielkopłytowego osiedla Tatary w Lublinie nie został zrealizowany.
W r. 1957 zrezygnowała S. z członkostwa w UIA. Wiosną 1959 wyjechała do Włoch, gdzie wygłosiła cykl wykładów na temat mieszkalnictwa. W r. 1960 w Warszawie na wystawie „Politechnika Warszawska – Gospodarce Narodowej” zaprezentowano nowe projekty obojga Syrkusów. S. była zwolenniczką uprzemysłowienia budownictwa, typizacji, stosowania lekkich tworzyw sztucznych (nadal powoływała się na wzorce radzieckie) oraz odpadów z drewna; ze względu na łatwy transport proponowała rozmieszczenie zakładów produkujących na rzecz budownictwa wzdłuż Wisły. Postulowała zwiększenie roli typizacji w nauczaniu projektowania i wskazywała potrzebę zmiany sposobu kształcenia architektów m.in. w opracowanym z mężem artykule Aktualny kierunek rozwoju kształcenia młodych architektów na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej („Życie Szkoły Wyższej” 1962 nr 3). W tym okresie S. wycofała się z krytycznych opinii na temat twórczości Le Corbusiera. Po śmierci męża w r. 1964 objęła na Politechn. Warsz. kierownictwo Zakł. Architektury Zespołów Mieszkaniowych. T.r. otrzymała nagrodę ministra szkolnictwa wyższego. Dn. 1 IV 1965 została profesorem nadzwycz., a 29 IX 1966 profesorem zwycz. Na emeryturę przeszła 30 IX 1970; 7 X t.r. została członkiem honorowym Rady Wydz. Architektury Politechn. Warsz. W r. 1972 przebywała w USA, gdzie zapoznała się z Bostońskim Obszarem Metropolitalnym. Wydała książkę poświęconą głównie działalności męża i własnej w dwudziestoleciu międzywojennym Ku idei osiedla społecznego 1925–1975 (W. 1976); publikację wyróżniono dyplomem Tow. Miłośników Historii oraz nagrodą „Polityki”. W r. 1978 opatrzyła komentarzem włoski przekład opracowania Syrkusa i Jana Chmielewskiego Warszawa funkcjonalna („Parametro” nr 70). W r. 1979 nadano jej status architekta-twórcy, a Tow. Urbanistów Polskich przyjęło ją do grona członków honorowych. W „Odrze” (1979 nr 11) opublikowała wiersze Achmatowej w swoim przekładzie. Znała dobrze języki francuski, angielski, rosyjski i niemiecki, słabiej łacinę i włoski. S. zmarła 19 XI 1982 w Warszawie, została pochowana na cmentarzu Powązkowskim, dawnym Wojskowym (kw. C2–XI–6). Była odznaczona: Medalem Wolności i Zwycięstwa (1946), Złotą Odznaką «Odbudowy Warszawy» (1946), Medalem 10-lecia (1955) i 30-lecia (1974) Polski Ludowej, Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (1956), Dyplomem Honorowym Światowej Rady Pokoju (1959), Złotą Odznaką Honorową M. Stoł. Warszawy (1960), Złotą Odznaką Centralnego Związku Spółdzielni Budownictwa Mieszkaniowego (1964).
W małżeństwie z Szymonem Syrkusem S. dzieci nie miała.
W r. 1984 ukazała się książka S. pt. Społeczne cele urbanizacji. Człowiek i środowisko (W.); częściowo powtórzono w niej teksty z książki Ku idei osiedla społecznego...
Bibliogr. Warszawy, I–III; Bibliografia publikacji pracowników Politechniki Warszawskiej 1944–1974, W. 1977 cz. 3 s. 367–8; Enc. Warszawy (1994); Krajewski K., Mała encyklopedia architektury i wnętrz, Wr. 1999; Pol. Bibliogr. Sztuki, IV cz. 1–2; – Brzeziński B., Gołębiowski J. W., Warszawska organizacja PPR wobec zagadnień odbudowy i uruchomienia życia miasta w latach 1944–1948 w: Warszawa stolica Polski Ludowej, W. 1970 z. 1 s. 180–3; Ciborowski A., Warszawa – o zniszczeniu i odbudowie miasta, W. 1969 s. 174, 298; Goldzamt E., Szwidkowski O., Kultura urbanistyczna krajów socjalistycznych, W.–Moskwa 1987 s. 134; Górski J., Osiemdziesiąta rocznica urodzin prof. Heleny Syrkus, „Kron. Warszawy” 1981 nr 1 s. 159–62; tenże, Warszawa prawie współczesna. Szkice, W. 1981; tenże, Warszawa w latach 1944–1949. Odbudowa, W. 1988; Hryniewiecki J., O nowy wyraz architektury polskiej. Konkurs na gmach KC PPR, „Stolica” 1947 nr 32; Kaczorowski M., Sprawa Warszawy w polityce Ministerstwa Odbudowy, w: Warszawa stolica Polski Ludowej, W. 1970 z. 1 s. 55–7; Koźmiński K., Osiedla robotnicze przy Trasie W–Z, „Stolica” 1949 nr 37; Leśniakowska M., Architektura w Warszawie, W. 1998; Mazur E., Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa 1921–1939. Materialne warunki bytu robotników i inteligencji, W. 1993; Minorski J., Polska nowatorska myśl architektoniczna w latach 1918–1939, W. 1970; Mizikowski J., Z materiałów Stanisława Tołwińskiego, w: Materiały i dokumenty do dziejów nauki polskiej w czasie II wojny światowej, Wr. 1987 III; Olszewski A. K., Architektura Warszawy (1919–1939), w: Warszawa II Rzeczypospolitej, W. 1968 I; Politechn. Warsz. 1915–65, s. 392; Piłatowicz J., Poglądy Heleny i Szymona Syrkusów na architekturę w latach 1925–1956, „Kwart. Hist. Nauki i Techn.” 2009 nr 3–4 s. 125–62; Piotrowski R., Początki odbudowy Warszawy, w: Warszawa stolica Polski Ludowej, W. 1970 z. 1 s. 9–20; Pol. życie artyst. w l. 1915–39; Sigalin J., Warszawa 1944–1980. Z archiwum architekta, W. 1986 I–III; Spychalski M., Początek walki, W. 1983 s. 30, 39, 42, 81; Warszawa jej dzieje i kultura, W. 1980; Towarzystwo Urbanistów Polskich 1923–1963, Oprac. H. Morsztynkiewicz, W. 1963 s. 116; Towarzystwo Urbanistów Polskich 1923–1973, W. 1973 cz. 1 s. 215; Towarzystwo Urbanistów Polskich 1923–1993. Kronika siedemdziesięciolecia, Red. W. Mieszkowski, W. 1993 s. 171; Warszawska Szkoła Architektury 1915–1965. 50-lecie Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, W. 1967 s. 96, 102–3, 252; Weber F., Dzielnica mieszkaniowa na Kole, „Stolica” 1949 nr 48; Wujek J., Mity i utopie architektury XX wieku, W. 1986; – Odbudowa Warszawy w latach 1944–1949. Wybór dokumentów i materiałów, Oprac. J. Górski, W. 1977 I 169, 351, 382, 395–403; O polską architekturę socjalistyczną. Materiały z Krajowej Partyjnej Narady Architektów odbytej w dniu 20–21 VI 1949 roku w Warszawie, W. 1950 s. 65–6, 72–4, 141, 147–8; Tołwiński S., Wybór pism, W. 1975; Wykaz zmarłych profesorów Politechniki Warszawskiej, W. 1987; – „Architekt” 1948 nr 8/9 s. 34–5; „Architektura” 1956 nr 6 s. 176–80; „Architektura i Budownictwo” 1930 nr 3 s. 97–8; „Polityka” 1980 nr 32; „Stolica” 1951 nr 8, 1952 nr 17; 1953 nr 45; „Życie Warszawy” 1982 nr 266, 274 (nekrologi); – AP m. stoł. W.: BOS, sygn. 1727; Arch. PAN: sygn. III–298, jedn. 124 (mater. rodziny Baudouin de Courtenay), sygn. II–185, jedn. 386, 389 (mater. S. Tołwińskiego); Arch. Politechn. Warsz.: sygn. 3055; Muz. Architektury we Wr.: Mater. przekazane przez S-ową; Muz. Politechn. Warsz. w W.: Teczka osobowa S-owej (fot.); Politechn. Warsz.: Sekretariat, sygn. 2702, Wydz. Architektury (mater. dot. Syrkusów); – Informacje Marty Ciesielskiej z Ośrodka Dok. i Badań Korczakianum w W.
Józef Piłatowicz