Spitziar (Spiziar) Jan (1855–1915), dekorator i mechanik teatralny. Ur. 13 VIII we Lwowie, w rodzinie pochodzenia szwedzkiego; ojciec S-a był urzędnikiem.
Po ukończeniu gimnazjum we Lwowie S. w l. 1875–8 i 1880–1 studiował w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie, był uczniem Jana Matejki; w r. 1876 wystawiał w Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, w r.n. dostał drugą nagrodę za wykreślenie perspektywy. Następnie wyjechał do Wiednia, gdzie kształcił się w kierunku dekoracji teatralnej i pracował najpewniej w pracowni H. Burgharta. Jakiś czas uczył się też w Monachium, a następnie pracował w Poznaniu, potem w Warszawie w malarni Warszawskich Teatrów Rządowych jako malarz dekoracji i maszynista sceny pod kierunkiem Stanisława Jasieńskiego. W r. 1893 został wezwany przez Tadeusza Pawlikowskiego do nowego Teatru Miejskiego w Krakowie. Przed przedstawieniem inaugurującym nową scenę odbyła się próba generalna, w czasie której S., kierujący maszynistami, ustawiał dekoracje na oczach publiczności. Początkowo praca dekoratorska S-a polegała na dobieraniu i ewentualnym uzupełnianiu gotowych dekoracji zakupionych przez teatr w wytwórni Burgharta, później samodzielnie pracował nad dekoracjami (jego nazwisko było wymieniane na afiszach teatralnych). Malując własne dekoracje często wzorował się na autentycznych budowlach zabytkowych (np. Sukiennic czy Ratusza w Krakowie). W r. 1894 powstały dekoracje do „Hamleta” W. Shakespeare’a – gabinet króla, i do „Kościuszki pod Racławicami” Władysława Ludwika Anczyca («zakupione przez dyrekcję»), w r. 1895 do „Hanusi” G. Hauptmanna, w r.n. do „Don Juana” Moliera i „Zaczarowanego koła” Lucjana Rydla i wielu innych, w r. 1899 do „Kordiana” Juliusza Słowackiego, w r. 1900 do „Fausta” J. W. Goethego i „Zawiszy Czarnego” Kazimierza Tetmajera, w r.n. do „Księdza Marka” Słowackiego, w r. 1911 do „Królewskiego jedynaka” Rydla.
Miejsce w historii polskiego teatru zapewniła S-owi współpraca ze Stanisławem Wyspiańskim. S. nie ufał artystom malarzom. Z czasem jednak docenił wyjątkowość Wyspiańskiego, a on, fachową wiedzę S-a. Stał się on przewodnikiem Wyspiańskiego w dziedzinie techniki dekoracji. Parterowy pokoik S-a w teatrze z oknem wychodzącym na Planty, przysłoniętym czerwoną kalką «dla celów fotograficznych», z malowanymi na czerwono ścianami i ławą obitą czerwonym pluszem – często gościł Wyspiańskiego, który mawiał, że zamieszkują ten pokój pospołu «serce i diabeł pokutny». Prowadzili tam długie rozmowy, a S. «patrzył w artystę jak w tęczę». S., wraz ze swym pomocnikiem Zygmuntem Wierdakiem, był wykonawcą projektowanych przez Wyspiańskiego dekoracji do prawie wszystkich jego dramatów wystawianych w teatrze krakowskim: „Warszawianki” (1898), „Wesela” i „Dziadów” (1901, wraz z Jasieńskim), „Wyzwolenia”, „Bolesława Śmiałego” (1903) oraz „Protesilasa i Laodamii” (1904). Już po śmierci Wyspiańskiego, ale ściśle wedle jego projektów, została wykonana przez S-a dekoracja do „Nocy Listopadowej” wystawionej w r. 1912.
W r. 1901 opublikował S. w „Świecie Teatralnym” artykuł Tarcza i scena obrotowa w teatrach. Współpracował z Kołem Miłośników Dramatu Klasycznego działającym (od r. 1905) przy UJ. Był dobrze wykształcony w swoim fachu, dyrektorzy liczyli się z jego zdaniem. Pawlikowski wysoko cenił S-a i jego techniczną wiedzę, wedle Karola Frycza był «zafascynowany teatrem», «robił śmiałe i oryginalne szkice, których z braku odwagi – nie realizował». Był świetnym perspektywistą, ale nie kolorystą, preferował barwy ciemne, co spotkało się z uwagą Jana Stanisławskiego: «żeby ten S. chciał raz wyjść z pracowni i stwierdzić, że jest słońce na świecie». Lubiany w świecie teatralnym, wg Adama Grzymały-Siedleckiego, był uosobieniem «łagodności i powolności», Ludwik Solski wspominał go «kochany, zacny pan Jan». S. pojawiał się też w kupletach «Zielonego Balonika» (Teofil Trzciński śpiewał, że S. «za swe potwory, wynosi złota wory, z pana Solskiej komory») i w szopce w r. 1912. Tradycyjnie malowane (lub dobierane z gotowych elementów) dekoracje S-a przeżyły się i z czasem spotykały się też z krytyką np. młodego Andrzeja Pronaszki, czy Leona Schillera, który uważał, że S. pracował w krakowskim teatrze «zbyt długo». S. zmarł 19 IX 1915 w Krakowie; pochowany został na cmentarzu Rakowickim (kw. «Ł» Zach., rząd 23).
S. był dwukrotnie żonaty, po raz pierwszy z Leokadią (1861–1901), po raz drugi z Paulina z Tilschów (1881–1962), z którą miał córki: Janinę (1905–1922) i Marię (1908–1947), zamężną Szwagrzyk.
W Archiwum Teatru im. Juliusza Słowackiego w Krakowie znajdują się nieliczne rysunki S-a oraz afisze teatralne z jego nazwiskiem.
Portret S-a z paletą pędzla Zygmunta Wierciaka, w Arch. Teatru im. Juliusza Słowackiego w Kr.; Karykatura S-a z Solskim i Rydlem wykonana w r. 1912 na ścianie malarni Teatru im. Słowackiego, reprod. w: Michalik J., Dzieje teatru w Krakowie w l. 1893–1915, Kr. 1985 cz. 1; Fot. S-a w IS PAN; – Słown. Teatru Pol. (fot.); Swieykowski, Pam. Tow. Przyj. Sztuk Pięknych; – Cyrankiewicz, Przewodnik po cmentarzach Krakowa (dot. żony Leokadii); Grodziska-Ożóg, Rakowice; – Michalik J., Dzieje teatru w Krakowie w l. 1893–1915, Kr. 1985 cz. 1 (fot.); Nowacki K., O inscenizacji „Bolesława Śmiałego” w r. 1903, „Pam. Teatr.” R. 12: 1957 z. 3–4; tenże, O scenografii Wyspiańskiego do „Dziadów”, tamże R. 11: 1956 z. 1; Treter M., Teatr a sztuki plastyczne, uwagi o scenografii polskiej, „Sztuki Piękne” 1932 nr 12 s. 343; – Dymek z papierosa, czyli o scenach, scenkach i nadscenkach, Red. K. Rudzki, W. 1959 s. 106; Frycz K., O teatrze i o sztuce, [Wyd.] A. Woycicki, W. 1971 s. 146–7; Gawlik J. P., Powrót do Jamy, Kr. 1961; Grzymała-Siedlecki A., Tadeusz Pawlikowski i jego krakowscy aktorzy, Kr. 1971 s. 131–4; Mater. do dziej. Akad. Sztuk Pięknych; Pronaszko A., Zapiski scenografa, W. 1976 s. 68; Schiller L., Teatr ogromny, W. 1961 s. 317; Solski L., Wspomnienia, Kr. 1961 II; Waśkowski A., Znajomi z tamtych czasów, Kr. 1960; Wyspiański S., Listy zebrane, [Oprac.] M. Rydlowa, Kr. 1998 IV; Wyspiański w oczach współczesnych, [Oprac.] L. Płoszewski, Kr. 1971 I–II; – „Kur. Liter.-Nauk.” 1937 nr 38; – IS PAN: Mater. do Słown. Artystów Pol., Zbiory teatralne: Galewski J., Dekoratorzy (mszp.); – Informacje rodzinne od wnuczki S-a, Barbary Szwagrzyk.
Barbara Król-Kaczorowska