Mondschein Józef Gabriel, pseud. i krypt. A. Ch., Andrzej Chmurny, Czarny John, Crataegus, Głóg, Idem, J. G. M., J. Mond., Jotem, Nemo, Nikt, Perseusz, Semper Idem (1883–1961), literat, tłumacz, publicysta. Ur. 15 III w Siedlcach, był synem Karola, właściciela ziemskiego, powstańca 1863 r., i Katarzyny z Modrzewskich. Wykształcenie średnie uzyskał w Siedlcach, miał potem studiować w Krakowie (na UJ jako wolny słuchacz?). Od wczesnych lat czynny był jako literat i publicysta, współpracował z wieloma polskimi pismami krajowymi (m. in. z „Krytyką”, „Naprzodem”, „Nową Reformą”, „Prawem Ludu”, potem z „Gazetą Literacką”, „Robotnikiem” i „Kameną”) oraz zagranicznymi, m. in. amerykańskimi i francuskimi („Narodowiec”, „Wiarus Polski”). W l. 1928–9 był redaktorem działu literackiego tygodnika „Świat i Ojczyzna”, wydawanego w Cieszynie (stąd znajomość i późniejsza korespondencja z Tadeuszem Regerem i Gustawem Morcinkiem). Należał do kręgu przyjaciół Ludwika Stanisława Licińskiego i pozostawał pod jego wpływem nie tylko literackim, ale i osobistym. M. zmieniał często miejsce pobytu: przebywał w Warszawie, Częstochowie, Krakowie, Żywcu, zwiedził i poznał dość dobrze Czechy, Danię, Francję, Grecję, Niemcy, Rosję i Szwecję. W czasie pierwszej wojny światowej mieszkał na Morawach i wtedy też zapewne przez rok jeden był na Śląsku Cieszyńskim (o czym pisał do T. Regera w r. 1925). Po wskrzeszeniu państwa polskiego był początkowo referentem w wydziale prasowym Min. Spraw Zagranicznych, od r. 1920 kierownikiem Agencji Prasowej «Orient» w Wilnie, następnie, znów w Warszawie, poświęcił się prawie wyłącznie pracy pisarskiej i przekładowej.

M. tłumaczył na język polski książki autorów rosyjskich (L. N. Andrejew, A. T. Awerczenko, A. P. Czechow, M. Gorki, W. G. Korolenko, A. I. Kuprin, F. K. Sołogub, I. S. Turgieniew), angielskich i amerykańskich (J. Galsworthy, J. London, U. Sinclair, M. Twain, próbował tłumaczyć J. Conrada), niemieckich (I. Kant, B. Kellermann, T. Mann), węgierskich (D. Kosztolăny, S. Petöfi), szwedzkich (A. Strindberg), włoskich (E. De Amicis) oraz duńskich (H. Bang, J. P. Jacobsen, a przede wszystkim M. Andersen Nexö, do którego poznania w Polsce M. wiele się przyczynił, przekładając m. in. „Dittę”, 1927–31, kilka wyd. po 1945, „Pellego zwycięzcę”, 1937, też po 1945, „Wspomnienia” 1652–6). Z własnej twórczości osobno wydał: Triumf Judasza (nowele, W. 1908), Słowacki w Krakowie (satyry, L. 1908), Pożegnanie (poemat, L. 1908), Po pogromie (nowele i wiersze, Kr. 1913), Z niedoli śląskiej (wiersze, Cieszyn 1918), Stawanie na głowie u podnóża Parnasu (satyry poetyckie, Wil. 1920), Ciernie śląskie (poezje, Lw. 1920), Miecz płomienisty (poezje, Chambéry 1945, tu w zakończeniu autobibliografia). Twórczość literacka M-a przeszła bez większego echa, jedynie pewną rolę odegrał tomik wierszy Ciernie śląskie. Wiersze spod Czecha i Niemca, wydany pod pseud. Andrzej Chmurny, z przedmową Artura Ćwikowskiego, pisany pod wyraźnymi wpływami czeskiego poety Piotra Bezruča; w wierszach tych wyraził poeta radykalny protest przeciw uciskowi społecznemu i narodowemu na Śląsku Cieszyńskim, wprowadzając do niektórych wierszy akcenty rewolucyjne.

Wybuch drugiej wojny światowej zastał M-a w Atenach, skąd przeniósł się do Francji, znajdując przytułek w różnych obozach i schroniskach. Po wojnie przebywał w Strasburgu, a następnie do końca życia w południowej Francji. Ostatnie 10 lat życia ciężko chorował. Zmarł 14 XI 1961 w St. Tropez, pochowany w Plan-de-la-Tour (Var.) we Francji. Był żonaty z Zofią Gulińską.

Pol. Bibliogr. Liter., za l. 1944/5 i n.; Bar, Słown. pseudonimów, I–III; – Archiwum Literackie. T. 20: Materiały do dziejów awangardy, Wr. 1975 s. 188–191 (listy M-a do J. Kurka); Hierowski Z., Życie literackie na Śląsku w latach 1922–1939, Kat. 1969; Jaworski K. A., W kręgu „Kameny”, L. 1965; Literatura polska na obczyźnie 1940–1960, Londyn 1965 II; Ogrodziński W., Dzieje piśmiennictwa śląskiego, Kat. 1965 s. 269, 370; Polák K., Svět tu píseň zná..., w: Bezručuv hlas, Památník pěvce Slezských písní, Praha 1940 s. 194–5; – Gulińska-Mondschein Z., List z Plan-de-la-Tour, „Stolica” 1962 nr 9 s. 23 (fot.); Lubosz B., Ponad milczeniem i walką, Antologia, Kat. 1970 s. 13–14, 52, 57–9, 82, 175; Młoda Polska na Śląsku 1898–1922, Antologia w oprac. A. Gładysza, Wr. 1969 s. 170–87; [Szewczyk W.] Wisz. Wspomnienie o zapomnianym, „Tryb. Robotn.” 1968 nr 213 s. 4; Zbiór poetów polskich XIX w., Oprac. P. Hertz, W. 1975 VI 787; – Nekrologi: „Przegl. Zach.” (Londyn) 1962 nr 129 s. 16–18; „Wiadomości” (Londyn) 1962 nr 826; – B. Jag.: rkp. 8621 III (list do W. Orkana); B. Ossol.: rkp. nr 7191/II (list do red. „Kur. Lwow.”), nr 12414/II (listy do W. Feldmana); IBL PAN: Kartoteka bibliograficzna; Listy pisane do T. Regera i G. Morcinka w zbiorach Tow. Ludozn. w Cieszynie; – Odpis aktu urodzenia (wg Ksiąg Rzymskokatol. Paraf. Św. Stanisława w Siedlcach) w Materiałach Red. PSB.

Ludwik Brożek