Sosnowski Józef Marian, pseud.: Brzeziński, mgr K. Masztowski, Jan Orłożeński, Jan Choiński, krypt.: J.S., J.Es. (1904–1975), pedagog, działacz harcerski, dziennikarz, żołnierz Armii Krajowej. Ur. 18 II w Warszawie, był synem Jana Mariana, rzeźbiarza i antykwariusza, oraz Władysławy z domu Rybka, przed ślubem występującej w aktorskiej trupie rodziny Trapszów, potem nauczycielki.
W r. 1913 rozpoczął S. naukę w prywatnym gimnazjum filologicznym Tomasza Łepkowskiego. Dn. 16 IV 1916 wstąpił do Warszawskiej Drużyny Skautowej im. Cypriana Godebskiego (późniejszej 15. Warszawskiej Drużyny Harcerskiej <WDH>), przyrzeczenie harcerskie złożył w listopadzie t.r. i został zastępowym. Znalazł się wówczas pod wpływem ks. Jana Mauersbergera oraz Tomasza Piskorskiego – wybitnych działaczy Związku Harcerstwa Polskiego (ZHP). W listopadzie 1918, jako członek Pogotowia Młodzieży, wziął udział w służbie patrolowej i rozbrajaniu Niemców w Warszawie. W kwietniu r.n. został drużynowym 15. WDH, a po przeniesieniu się do Gimnazjum Męskiego Władysława Giżyckiego – drużynowym 47. WDH im. Kazimierza Wielkiego, działającej przy 4-klasowej szkole miejskiej przy ul. Drewnianej na Powiślu. W lipcu 1920 wstąpił S. do Armii Ochotniczej WP i został, jako plutonowy, komendantem harcerskiej służby pomocniczej w Gimnazjum im. hetmana J. Zamoyskiego, w sierpniu w szeregach 201. pp walczył pod Radzyminem i Brześciem nad Bugiem. Po zdemobilizowaniu we wrześniu t.r. powrócił do gimnazjum Giżyckiego. W r. 1920 wstąpił do organizacji «Pet» działającej w ramach ruchu «Zet»-owego. Od listopada 1920 do listopada r.n. był drużynowym 30. WDH im. Jana Hetmana Zamoyskiego i hufcowym X Hufca. W marcu 1921 na pierwszym walnym zjeździe oddziału warszawskiego ZHP został wybrany na kierownika Wydz. Propagandy, Prasy i Statystyki; t.r. zamieścił pierwsze swoje artykuły w piśmie „Harcerz”. Dn. 26 V 1922 uzyskał pierwszy stopień instruktorski – przodownika. W kwietniu 1923 zadebiutował w warszawskim tygodniku ilustrowanym „Świat”.
W maju 1923 uzyskał S. maturę w Gimnazjum Giżyckiego, 1 X t.r. immatrykulował się na Wydz. Prawa i Nauk Politycznych Uniw. Warsz., rychło jednak przeniósł się na Wydz. Filozoficzny. Dn. 31 VI 1924 został podharcmistrzem, w tym czasie objął też komendę nad Warszawskimi Drużynami Przygotowawczymi (działającymi przy szkołach powszechnych w robotniczych dzielnicach miasta). T.r. został przyjęty do Koła Akademickiego Związku Młodzieży Polskiej «Zet». Zamieszczał krótkie felietony poświęcone sprawom młodzieży w „Nowym Kurierze Polskim”, organie radykalnej inteligencji katolickiej, zaś we wrześniu 1924 został założycielem i redaktorem czasopisma literacko-społecznego o tendencji propiłsudczykowskiej „Polska Młodych”. Wychodziło ono nieregularnie (do lutego 1927 ukazało się 14 numerów), drukowane w Warszawie i Łomży, borykało się przy tym z trudnościami finansowymi. Pisali w nim, m.in. Wacław Sieroszewski, Jerzy Liebert i Bohdan Pawłowicz. Podjął też pracę jako sortowacz listów w Okręgowej Dyrekcji Poczt i Telegrafów w Warszawie, a następnie kierował kursem dla urzędników pocztowych. W r. 1926 został S. kierownikiem działu literackiego redakcji ogólnopolskiego tygodnika „Harcerz”, gdzie także publikował cykl felietonów „Przez lornetkę polową”. Również od t.r., równolegle ze studiami na Uniw. Warsz., uczęszczał na zajęcia Sekcji Dziennikarskiej Wolnej Wszechnicy Polskiej. W marcu t.r. został członkiem Komisji Osobowej Głównej Kwatery Męskiej, a w grudniu – kierownikiem Wydz. Programowego Chorągwi Warszawskiej, równocześnie był ponownie drużynowym 15. WDH im. Waleriana Łukasińskiego (15 I – 15 X 1927). W r. 1927 opublikował broszurę pt. Niewinna krew (W.), poświęconą Mieczysławowi Bemowi, swemu przyjacielowi, który zginął podczas przewrotu majowego. W czasie II Zlotu Narodowego w Poznaniu w r. 1929 pełnił funkcję oboźnego Chorągwi Warszawskiej; t.r. został kierownikiem Wydz. Drużyn Szkół Powszechnych. W tym okresie publikował w piśmie instruktorskim „Straż nad Wisłą”, gdzie opisywał m.in. doświadczenia pracy instruktorskiej w środowisku robotniczym. Dn. 30 VI 1930 uzyskał stopień magistra filozofii w zakresie pedagogiki na podstawie pracy Gry i zabawy harcerskie w świetle współczesnej pedagogiki, po czym odbył dwuletnią praktykę w Państwowym Pedagogium im. S. Konarskiego, a jednocześnie studiował, tym razem polonistykę. W r. 1931 został S. mianowany przewodniczącym Komisji Wydawniczej ZHP, wszedł także w skład komitetu redakcyjnego „Harcmistrza” (wówczas organu Głównej Kwatery Męskiej). W grudniu t.r. został przewodniczącym Harcerskiego Biura Wydawniczego powołanego przez Naczelnictwo (pełnił tę funkcję do swojej rezygnacji w r. 1937), z zadaniem oceny wydawnictw harcerskich, ich rejestracji oraz prowadzenia działalności wydawniczej. Był także współinicjatorem powstania Centralnego Archiwum Harcerskiego. W r. 1932 uzyskał dyplom nauczyciela szkół średnich ogólnokształcących oraz zakładów kształcenia nauczycieli, zaś w r.n. magisterium w zakresie filologii polskiej na podstawie pracy „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” jako opowieść dydaktyczna.
W r. 1933 został S. nauczycielem w Państwowym Gimnazjum im. Władysława IV na Pradze. T.r. krótko kierował Wydz. Programowym Głównej Kwatery Harcerzy (GKH), a po jego likwidacji 1 VII t.r. objął funkcję dyrektora Biura Naczelnictwa. W listopadzie t.r. przeniesiono go ostatecznie z Chorągwi Warszawskiej do GKH, gdzie kierował także Wydz. Osobowym, Referatem Prasy i Propagandy (od r. 1936), Referatem Pism Harcerskich, Referatem Starszych Chłopców. W r. 1934 został szefem GKH (zastępca Naczelnika – do r. 1937) oraz kierownikiem Wydz. Drużyn (do r. 1937). W maju 1935 na XV Walnym Zjeździe ZHP wszedł do nowej Naczelnej Rady Harcerskiej i został sekretarzem generalnym Naczelnictwa ZHP (pełnił tę funkcję do września 1939). Współorganizował kolejne zloty organizacji, m.in. w lipcu 1935 – Jubileuszowy Zlot w Spale oraz inne imprezy, np. wystawę «Książka harcerska 1910–1935» (t.r.). Sporo wówczas publikował. Wydał m.in.: Harcerstwo jako wielka gra. Próba pedagogicznego uzasadnienia systemu gier i zabaw harcerskich (W. 1933, wyd. kolejne, 1935, 1947), Wytyczne programowe pracy zastępów chłopców starszych. Projekt, (W. 1933, wyd. 2, W. 1936), Polska w wychowaniu harcerskim (W. 1934) – dwie ostatnie spotkały się z ostrymi atakami ze strony prasy endeckiej. Hasła dotyczące harcerstwa publikował w encyklopedii „Świat i Życie” (Lw. 1939) oraz w „Encyklopedii Wychowania” (W. 1935–9). Wg ówczesnych opinii S. uchodził za jednego z wybitniejszych instruktorów swego pokolenia i doskonałego organizatora. Z przekonań ideowy piłsudczyk, pochłonięty głównie pracą organizacyjną, trzymał się z dala od zasadniczego sporu między sanacją i endecją, nurtującego naczelnictwo ZHP. W r. 1937, równolegle do swych zajęć harcerskich i pedagogicznych, objął S. stanowisko redaktora naczelnego tygodnika „Robotnik Polski” – organu prorządowego Zjednoczenia Polskich Związków Zawodowych (1937–9), w którym zamieszczał artykuły wstępne. Był w tym czasie związany z działalnością Obozu Zjednoczenia Narodowego (OZN).
Po wybuchu drugiej wojny światowej S. przebywał w Warszawie, prowadząc działalność Naczelnictwa; dn. 7 IX 1939 na polecenie Tadeusza Żenczykowskiego (działacza propagandy OZN) opuścił S. stolicę z zadaniem kontynuacji wydawania „Robotnika Polskiego” w Lublinie. Po ustaniu działań frontowych powrócił w początkach października i zatrudniony został w Radzie Opiekuńczej Miejskiej (potem: Polski Komitet Opiekuńczy, Pol. KO) jako instruktor Sekcji Opieki nad Dziećmi i Młodzieżą i inspektor w dzielnicy Pelcowizna (jedna z najuboższych części Pragi) (wspomnienia o tej pracy, pt. Pedagogika w ogniskach Sekcji, ogłosił w: „W obronie dzieci i młodzieży w Warszawie”, Red. S. Tazbir, W. 1975). Brał udział w tajnym nauczaniu na kompletach Gimnazjum i Liceum im. Władysława IV. W pracach konspiracyjnych Szarych Szeregów nie uczestniczył, choć pozostawał w osobistym kontakcie z Aleksandrem Kamińskim, członkiem Ścisłej Kwatery Głównej Szarych Szeregów, ks. Mauersbergerem i Rafałem Olbromskim. Na polecenie władz konspiracyjnych utrzymywał natomiast kontakt z działaczami żydowskiego ruchu oporu. Dopiero w maju 1942 Żenczykowski (wówczas kierownik podwydziału «N» Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej Armii Krajowej <BIP KG AK>) wprowadził S-ego do pracy podziemnej. S. zatrudniony został – jako «Brzeziński» – w podwydziale «Rój» (Propagandy Mobilizacyjnej) BIP KG AK, którego kierownikiem był Kamiński «Hubert». S. kierował w nim referatem wydawniczym. Jego najbliższymi współpracownikami byli: Tadeusz Mikulski «Krasicki», Tadeusz Unkiewicz «Henryk» oraz Euzebiusz i Zygmunt Ziółkowie. W listopadzie 1943 zaczął redagować dwutygodnik pt. „Wolność Robotnicza” (w ramach podwydziału «Antyk»). Opublikował w Tajnych Wojskowych Zakładach Wydawniczych następujące broszury: Wychowawcze zadania dowódcy (W. 1944, pod pseud. Jan Orłożeński), Zarys psychologii żołnierza (W. 1943, pod pseud. Jan Choiński) oraz Psychologiczne podstawy propagandy wojennej (W. 1943, pod pseud. mgr K. Masztowski). W czasie powstania warszawskiego wraz z BIP KG AK przebywał w Śródmieściu i był współredaktorem „Żołnierza Polskiego” oraz prasowym sprawozdawcą wojennym III Wydz. Propagandy VI Oddziału Sztabu KG AK. Dn. 17 IX 1944 został mianowany porucznikiem czasu wojny i odznaczony Krzyżem Walecznych. Po kapitulacji powstania opuścił miasto wraz z ludnością cywilną (7 X) i do zimowej ofensywy radzieckiej był przewodniczącym Pol. KO w Międzyborowie pod Żyrardowem.
W pierwszych miesiącach 1945 był S. podinspektorem oświaty dorosłych w Grodzisku Mazowieckim. Przede wszystkim jednak po naradzie z Kamińskim powrócił do pracy harcerskiej. W kwietniu 1945 był już kierownikiem Wydz. Programowego przy GKH i przewodniczącym Komisji Organizacyjnej Pracy Harcerskiej. W maju 1945 wszedł do Tymczasowej Naczelnej Rady Harcerskiej i w nowym kierownictwie ZHP został pierwszym wiceprzewodniczącym Związku, kierował m.in. Komisją Programową i Harcerskim Biurem Wydawniczym. W sierpniu 1945 był komendantem pierwszej po wojnie Centralnej Akcji Szkoleniowej, a w r.n. opublikował broszurę pt. Wychowanie polityczne w harcerstwie (W.). Polemizował w niej z tezami Stefana Żółkiewskiego i innych publicystów marksistowskiej „Kuźnicy” na temat podziałów klasowych wśród młodzieży i bronił dotychczasowych celów wychowania harcerskiego (kształtowanie osobowości) oraz zasady wielorakości organizacyjnej ruchu młodzieżowego, jednocześnie deklarując akceptację dla przemian ustrojowych i sojuszu polsko-radzieckiego. S. doprowadził także do oficjalnego włączenia instruktorów z Szarych Szeregów do ZHP (Kazimierz Koźniewski już w czerwcu 1945 zameldował mu o ich rozwiązaniu i oddaniu się do dyspozycji ZHP) i wprowadzeniu do związku Kamińskiego jako drugiego wiceprzewodniczącego (marzec 1946 – marzec 1947). Te wydarzenia zaniepokoiły władze polityczne. W marcu 1947, w raporcie o sytuacji w harcerstwie, szef II Oddz. Głównego Zarządu Polityczno-Wychowawczego WP płk. Edward Braniewski scharakteryzował S-ego jako działacza o dużym autorytecie i świetnego teoretyka metodyki harcerskiej, ale «zakamieniałego piłsudczyka», którego «pozycja w PPS jest skrajnie WRN-owska» i może stanowić zagrożenie dla polityki władz. W r. 1947 wstąpił S. do Stronnictwa Demokratycznego (był potem wieloletnim przewodniczącym Uczelnianego Komitetu tej partii przy Uniw. Warsz.). W marcu r.n., po odejściu z funkcji przewodniczącego ZHP Józefa Wierusz-Kowalskiego, S. w porozumieniu z Kamińskim został p.o. przewodniczącym Związku i pełnił te obowiązki z coraz mniejszymi uprawnieniami do 27 I 1949. W r. 1948 powrócił do pracy w Gimnazjum i Liceum im. Władysława IV oraz w Liceach Pedagogicznych im. W. Spasowskiego i im. F. Płaskowickiej. Jednocześnie w l. 1950–6 był kierownikiem praktyk pedagogicznych oraz kierownikiem Seminarium Teorii i Nauczania Wychowania w warszawskiej Wyższej Szkole Pedagogicznej (WSP).
W r. 1956, po rozwiązaniu WSP i włączeniu części jej kadry do Wydz. Pedagogiki Uniw. Warsz., został S. adiunktem w katedrze Pedagogiki Społecznej, a następnie kierownikiem Międzywydziałowego Studium Pedagogicznego Uniw. Warsz. Powrócił też t.r. do działalności harcerskiej jako doradca ds. programowych w Kręgu Instruktorskim «Wigry» (do r. 1965). Dn. 24 II 1959 obronił pracę doktorską: Ruchy i organizacje wychowawcze młodzieży polskiej w XIX w. W październiku 1966 wszczął postępowanie o otwarcie przewodu habilitacyjnego na podstawie pracy: Przysposobienie spółdzielcze młodzieży wiejskiej – problemy pedagogiczne (W. 1963). W l. 1967–8 wniosek habilitacyjny odsyłany był na podstawie argumentów formalnych z Wydz. Pedagogiki Uniw. Warsz. kolejno do Wydz. Ekonomiczno-Rolniczego SGGW, do Wydz. Filozoficzno-Historycznego Uniw. Łódzkiego, wreszcie w trybie odwoławczym do Min. Oświaty i Szkolnictwa Wyższego, gdzie sprawa utknęła. W okresie powojennym publikował S. na łamach pism: „Harcerstwo”, „Ruch Pedagogiczny”, „Przegląd Historyczno-Oświatowy”, „Studia Pedagogiczne”, „Polonistyka” i „Głos Nauczycielski”. Należał do Związku Nauczycielstwa Polskiego. Pod koniec życia spisywał Wspomnienia. Dn. 30 IX 1974 przeszedł na emeryturę. Zmarł 1 IX 1975 w Warszawie i został pochowany na cmentarzu Powązkowskim (kw. 8-7-8). Był odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Walecznych, dwukrotnie Krzyżem Zasługi.
S. był żonaty po raz pierwszy (od r. 1927) z Ireną Wróblewską (1902–1964), i powtórnie (od r. 1965) z Antoniną z domu Stani (1923–1981) 1.v. Lubicz-Borowską. Z pierwszego małżeństwa miał syna Jana (ur. 1938).
Brat S-ego Henryk, pseud. Krzysztof (23 VIII 1916 – 12 VI 1983) pracował w l. 1936–9 w Polskim Radiu (PR). W okresie okupacji niemieckiej był żołnierzem Kadry Polski Niepodległej, następnie AK, walczył w powstaniu warszawskim (porucznik w Zgrupowaniu «Golski»), potem przebywał w stalagach: X-B (Sandbostel) i X-C (Lubeka). Po wojnie powrócił do PR; w l. 1946–50 pracował w rozgłośni łódzkiej, potem w Warszawie, od r. 1957 – kierownik Redakcji Nagrań i Przegrań Pozaantenowych Biura Programów Zleconych PR. Specjalizował się w audycjach popularyzatorskich, kulturalnych i motoryzacyjnych; działał w ZHP, był współinicjatorem i współorganizatorem Międzynarodowych Targów Książki. Jego żoną była Renata ze Żmigrodzkich (ur. 1913), dziennikarka.
Błażejewski W., Bibliografia harcerska 1911–1960, W. 1981; Chojnacki W., Bibliografia zwartych druków konspiracyjnych, W. 1970; Czerniejewski W., Bibliografia pedagogiki 1958–1970, W. 1976; Polska bibliografia pedagogiczna 1971–1979, W. 1986; Słownik pseudonimów pisarzy polskich XV w. – 1970 r., Red. E. Jankowski, Wr. 1996; Cmentarz Powązkowski w Warszawie. Materiały inwentaryzacyjne, Oprac. A i B. Biernatowie, W. 1980 I; – Bartoszewski W., Prasa powstania warszawskiego, „Roczn. Warsz.” T. 11: 1972; Bielecki R., W zasięgu PAST-y, W. 1994; Błażejewski W., Z dziejów harcerstwa polskiego (1910–1939),W. 1985; Kamiński A., Józef Sosnowski, harcerz i pedagog, „Kierunki” R. 29: 1983 nr 21; Kurek J., Związek Harcerstwa Polskiego w latach 1944–1956. Powstanie, rozwój, likwidacja, [b.m.w.] 1995 s. 14, 34–5, 41–5, 47, 51, 53, 56, 68, 71, 114, 124; Mazur G., Biuro Informacji i Propagandy KG AK, W. 1985; Miszczuk M., Józef Sosnowski, „Harcerstwo” 1995 z. 11/12 s. 41–9 (fot.), 1996 z. 1/2 s. 14–22 (fot.), z. 3 s. 13–25, nr 4/5 s. 28–38 (fot.); Ney-Krwawicz M., Komenda Główna AK, 1939–1945, W. 1990; Persak K., Odrodzenie w harcerstwie w 1956 r., W. 1996; – Dokumenty do dziejów PRL, Z. 11, Komuniści wobec harcerstwa 1944–1950, Oprac. K. Persak, W. 1998; Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, W. 1974 IX; ZET w walce o niepodległość i budowę państwa. Szkice i wspomnienia, Red. T. Nowacki, W. 1996; Ziółek Z., Od okopów do barykad, W. 1976; – „Polska Młodych” 1927 nr 14 (Wywiad z samym sobą, portret); – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1975: „Kur. Pol.” nr 187, „Tyg. Powsz.” nr 44, „WTK” nr 41, 48 (A. Fersten, fot.), „Życie Warszawy” nr 203, 207; – Arch. Działu Spraw Pracowniczych Uniw. Warsz.: sygn. 7976 ZW (fot.); Arch. Uniw. Warsz.: sygn. UW RP 14722 (akta studenckie S-ego, fot.), sygn. W Pd WPP 530/40 (akta przewodu doktorskiego S-ego), sygn. WPP 531/11 (akta przewodu habilitacyjnego S-ego); – Bibliogr. dot. brata S-ego, Henryka: Ciborska E., Leksykon polskiego dziennikarstwa, W. 2000; – „Życie Warszawy” 1983 nr 140–141, 146 (nekrologi) – Arch. Zarządu Woj. Zw. Woj. Kombatantów RP (dawniej ZBoWiD) w W.: sygn. W-29832.
Marek Getter