Ratajczak Józef, pseud.: Karolczak, Krauze, Karol (1897–1942), działacz niepodległościowy, harcmistrz, oficer WP, pierwszy komendant Związku Walki Zbrojnej na Pomorzu. Ur. 24 II w Poznaniu, był synem Jana, robotnika magistrackiego, i Franciszki z Karolczaków.
R. uczył się w szkole elementarnej im. Komeńskiego w Poznaniu, brał udział w strajku szkolnym. W r. 1910 odbył podróż do Krakowa na uroczystości 500-lecia bitwy pod Grunwaldem. Po ukończeniu w r. 1911 szkoły terminował w warsztacie elektromechanicznym w Poznaniu i w r. 1914 został czeladnikiem. Jednocześnie brał udział w ruchu niepodległościowym i skautowym. Był członkiem tajnej organizacji wojskowej «Biały Orzeł», a następnie «Wolni Strzelcy», o czym wspomina w cyklu artykułów pt. Prace niepodległościowe młodzieży wielkopolskiej przed wybuchem powstania w 1918 r. („Czuj Duch” 1932 nr 1–3). W październiku 1912 zorganizował w Tow. Terminatorów p. wezw. św. Alojzego zastęp skautowy «Orłów», który z dn. 28 III 1914 przekształcił się w samodzielną drużynę skautową im. gen. J. H. Dąbrowskiego. Począwszy od r. 1914 związał się z jednym z twórców polskiego skautingu w zaborze pruskim Wincentym Wierzejewskim i stał się jego współpracownikiem. W kwietniu 1916 powołano go na kierownika wyszkolenia miejscowej Komendy Skautowej i na hufcowego 2 hufca w Poznaniu. Był współorganizatorem powstałej w grudniu 1916 Głównej Skautowej Kwatery na Rzeszę Niemiecką w Poznaniu i został jej naczelnikiem. Organizował większe ćwiczenia skautowe (np. w r. 1916 w Wierzenicy koło Poznania). Był wówczas pracownikiem elektrowni miejskiej w Poznaniu, co ułatwiało mu nadzorowanie i wizytowanie środowisk skautowych. W marcu 1917 R. został wcielony do armii niemieckiej. Z rozkazu W. Wierzejewskiego, komendanta Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) zaboru pruskiego, prowadził akcję polityczno-wojskową wśród Polaków – żołnierzy armii niemieckiej w garnizonie wrocławskim. W lipcu t. r. został wysłany na front zachodni. W listopadzie 1918 wrócił do Poznania i objął dowództwo kompanii wartowniczej. Brał udział w powstaniu wielkopolskim (w walkach koło prezydium policji oraz w ataku na lotnisko na Ławicy). W styczniu 1919 został sierżantem, szefem 1 kompanii skautowej 1 P. Strzelców Wielkopolskich, a następnie dowódcą plutonu w tejże kompanii wysłanej na front wschodni. Od 21 III t. r. był dowódcą w stopniu chorążego 3, a później 7 kompanii, a w dn. 22 V t. r. został mianowany dekretem Naczelnej Rady Ludowej podporucznikiem. Wraz z całym pułkiem przeszedł jego szlak bojowy w wojnie polsko-radzieckiej 1920 r. Był dwukrotnie ranny. Urlopowany z wojska uczestniczył w III powstaniu śląskim.
W dn. 20 III 1922 R. został przeniesiony do rezerwy. W t. r. zdał egzamin mistrzowski na elektromechanika w Poznańskiej Izbie Rzemieślniczej. Już 23 V 1922 powołano go do służby czynnej i skierowano do Powiatowej Komendy Uzupełnień (Poznań-Miasto). T. r. został zastępcą komendanta Chorągwi Poznańskiej Związku Harcerstwa Polskiego (ZHP). Był też sekretarzem Zarządu Okręgu Wielkopolskiego ZHP. W dn. 30 X 1924 przydzielono go do 55 p. piechoty w stopniu porucznika. Ukończył roczny kurs w Centralnej Wojskowej Szkole Gimnastyki i Sportów w Warszawie. Z dn. 19 III 1925 przeniesiono R-a do 58 p. piechoty z siedzibą w Wieleniu. Pracował wśród młodzieży, kierując wieloma obozami. Został też nauczycielem wychowania fizycznego w męskim ośmioklasowym gimnazjum w Ostrowiu koło Wielenia, prowadzonym przez podharcmistrza Ignacego Kozielewskiego i harcmistrza Tadeusza Strumiłłę. W r. 1928 awansował do stopnia kapitana. Od marca 1929 do stycznia 1930 był dowódcą kompanii w 58 p. piechoty. W l. 1930–2 zajmował odpowiedzialne stanowiska w Chorągwi Poznańskiej, m. in. był organizatorem Międzynarodowego Zlotu Skautów Wodnych w Garczynie na Pomorzu. W r. 1932 zdał maturę dla eksternów w Poznaniu. Następnie służył w 7 Okręgowym Urzędzie Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego w Poznaniu. W tym czasie R. został mianowany harcmistrzem. W r. 1933 przejął na krótko kierownictwo 1 Harcerskiej Drużyny Lotniczej. W r. 1934 otrzymał przeniesienie do 84 p. piechoty w Pińsku na stanowisko dowódcy 1 batalionu. Latem 1935 był członkiem Naczelnej Komendy Zlotu Harcerstwa w Spale, jako naczelny kwatermistrz. W r. 1936 ukończył kurs oficerów sztabowych w Rembertowie i został majorem oraz wykładowcą w Centrum Wyszkolenia Piechoty tamże. W l. 1937–8 był również komendantem Chorągwi Poleskiej ZHP. Był dwukrotnie wybierany do Rady Naczelnej ZHP (1925 i 1932). W maju 1939 został komendantem-komisarzem Pogotowia Harcerzy Głównej Kwatery ZHP i jednocześnie zastępcą komendanta Chorągwi Warszawskiej ZHP.
W dn. 24 VIII 1939 R. otrzymał przydział wojenny do 15 p. piechoty. W czasie wojny objął 5 IX w bitwie pod Rychłowicami dowództwo pułku po rannym ppłk. Władysławie Frączku. Po nieudanej próbie przedostania się z resztą pułku do Warszawy, dotarł do Modlina i walczył w jego obronie aż do kapitulacji. Później przebywał w obozie jenieckim w Działdowie, skąd został zwolniony na zasadzie umowy honorowej. W Rembertowie zgłosił się do szpitala Mokotowskiego, by jako chory uniknąć wywiezienia do oflagu. W czasie pobytu w szpitalu Mokotowskim wstąpił do organizacji Służba Zwycięstwu Polski (SZP). Przez ówczesnego zastępcę SZP, płk Stefana Roweckiego «Grota», został wyznaczony na komendanta Okręgu Pomorskiego powstałego z SZP Związku Walki Zbrojnej (ZWZ). Pod przybranym nazwiskiem Karolczak, używając również nazwiska Krauze, przebywał okresowo na Pomorzu podejmując próby zorganizowania terenowych ogniw ZWZ. Zdołał nawiązać kontakty z żywiołowo powstałymi grupami konspiracyjnymi, m. in. z Szarymi Szeregami. Swoją kwaterę miał jednak w Warszawie. Prace organizacyjne zostały przerwane na skutek aresztowań w październiku i listopadzie 1940 w pomorskim ruchu konspiracyjnym. Również R. został aresztowany przez gestapo w listopadzie 1940; przeszedł przez katownię przy alei Szucha, a następnie przez Pawiak. Torturowany w czasie śledztwa, nie wydał nikogo. W nocy z 27 na 28 V 1942 został wywieziony z Pawiaka na noszach i rozstrzelany w grupie 231 osób w lesie Sękocińskim koło Magdalenki pod Warszawą. Był odznaczony m. in. Orderem Virtuti Militari V i IV kl., czterokrotnie Krzyżem Walecznych, Krzyżem Niepodległości, Złotym Krzyżem Zasługi.
Z małżeństwa (1927) z Ewą Aliną Hubaczek, harcmistrzynią, komendantką Chorągwi Poznańskiej i organizatorką III Zlotu Harcerek w Puszczykowie koło Poznania, miał R. troje dzieci: Różę (ur. 1928), Marię Ewę (ur. 1929) oraz Janusza Jana (ur. 1930).
Enc. II wojny światowej; Mała Enc. Wojsk., III; Rocznik oficerski, W. 1923, 1924, 1928, 1932; – Bartoszewski W., 1859 dni Warszawy, Wyd. 2, Kr. 1984; tenże, Warszawski pierścień śmierci 1939–1944, Kr. 1967; Błażejewski W., Z dziejów Harcerstwa Polskiego, W. 1985; Ciechanowski K., Pomorski Okręg Armii Krajowej, „WTK” 1968 nr 22 s. 6–7 (fot.); tenże, Ruch oporu na Pomorzu Gdańskim 1939–1945, W. 1972 (fot); Derda J., Józef Ratajczak 1897–1942, „Harcerstwo” 1984 nr 7 s. 30–4; Harcerki 1939–1945, Wyd. 2 poprawione i uzupełnione, W. 1983 (dotyczy żony R-a); Haykowski M., Materiały do chronologii i tradycji ZHP, „Harcerstwo” 1982 nr 6 s. 76 (20); Jasionek S., Zarys historii wojennej 55-go Poznańskiego Pułku Piechoty, W. 1928 s. 27; Lissowski M., Harcerstwo poznańskie, P. 1924 s. 25; Porwit M., Komentarze do historii polskich działań obronnych 1939 roku, W. 1978 cz. III; Rómmel J., Armia „Łódź” w kampanii wrześniowej, „Wojsk. Przegl. Hist.” 1958 nr 3 s. 303 (błędne imię); Zawilski A., Bitwy polskiego września, W. 1972 I; – Czuperska-Śliwicka A., Cztery lata ostrego dyżuru, W. 1968; Sprawozdanie Naczelnej Rady Harcerskiej 1935, W. s. 222–3; toż za r. 1936, W. s. 186; Śliwicki Z., Meldunek z Pawiaka, W. 1974 (fot.), Śniegocki H., Wspomnienia harcmistrza…, P. 1971; Związek Harcerstwa Polskiego, Okólniki i Rozkazy Oddziału Wielkopolskiego, P. 1927 nr 4, 1932 s. 74; toż, Sprawozdania Oddziału Wielkopolskiego za r. 1923, s. 11, 12; – Arch. Gł. Kom. Badania Zbrodni Hitlerowskich w W.: Zespół OB sygn. 96 s. 165, sygn. ASG s. 820; CAW: Akta personalne R-a nr 1–73; – Informacja Bogusława Polaka z Koszalina i Wacława Błażejewskiego z W; Relacje żony R-a; – Zbiory własne autora.
Józef Derda