Sachs Marceli, pseud. i krypt.: Aryman, M., M. S. (1886–1934), literat i dziennikarz. Ur. w Warszawie, był synem Maurycego, pomocnika buchaltera w warszawskiej firmie Dawida Laurenta.
Szkołę średnią ukończył S. w Warszawie. W r. 1906 był członkiem PPS-Proletariat. W związku z wykryciem nielegalnej drukarni przy ul. Tłomackie 3 został w marcu 1906 aresztowany i postanowieniem Okręgowego Sądu Wojskowego z 2 XII skazany na trzy miesiące więzienia. Po odbyciu kary przeniósł się do Włocławka i w l. 1907–8 redagował „Gazetę Kujawską”, następnie – do grudnia 1910 – był sekretarzem jej redakcji. Ok. r. 1911 zamieszkał znowu w Warszawie, później studiował na uniwersytecie genewskim. Od lipca do grudnia 1913 był sekretarzem redakcji „Kuriera Włocławskiego”. Przez pewien czas mieszkał także w Galicji, być może w Krakowie. W r. 1914 osiadł w Łodzi, gdzie przebywał do końca życia.
Utwory swoje – wiersze, artykuły, recenzje, nowele oraz przekłady z języków: rosyjskiego, niemieckiego, czeskiego i francuskiego – drukował S. w l. 1903–4 w „Wędrowcu”, „Tygodniku Polskim”, „Ziarnie”, później także w wileńskiej „Wiedzy” (1907), krakowskim „Tygodniku” (1909–11), a przede wszystkim w „Społeczeństwie” (1908, m. in. rec. powieści M. Arcybaszewa „Sanin”, wnikliwe studium o twórczości L. Andrejewa oraz przekłady M. Gorkiego „O cynizmie” i A. Forela „Życie i śmierć” – wspólnie z Marią Sachsową – żoną?). W l. 1910–11 współpracował z organem Socjaldemokracji Król. Pol. i Litwy „Trybuną” i jej kontynuacjami: „Młotem”, „Naszą Sprawą” (tu m. in. wiersz Echa wiosenne, za który redaktora pisma ukarano grzywną w wysokości stu rubli), „Wolną Trybuną”, „Pracą” i „Wolnym Głosem”. Na łamach tych pism zamieszczał głównie opowiadania, których bohaterami byli rewolucjoniści, więźniowie polityczni, skazańcy. Sporadycznie publikował S. recenzje w „Gońcu Poniedziałkowym”, „Bluszczu” (1913) i in. Wg Władysława Okręta drukował też wiersze oraz artykuły popularnonaukowe w „Dzienniku dla Wszystkich”, „Gazecie Lubelskiej”, „Echach Płockich” i „Niwie Polskiej”. Wspomnienie pośmiertne (w „Republice”) poszerza tę listę o „Nową Reformę”, „Wiek Nowy”, „Kurier Warszawski”, „Świat” i „Widnokręgi”.
Pierwszą pozycją książkową S-a był przekład broszury R. Seidla „Ośmiogodzinny dzień roboczy” (W. 1906). W r. 1909 ogłosił szkic O „Płomieniach” Stanisława Brzozowskiego (Lw.). Był też autorem kilku powieści. Zainteresowanie krytyki i pewien rozgłos wzbudziły «fragmenty powieściowe» W pewnym domu (Lw. 1910, Wyd. 2, W. 1912) mówiące o życiu prostytutek. Przyznawano autorowi talent, odwagę w podjęciu drażliwego tematu, wrażliwość na krzywdę społeczną (J. Dąbrowski). Pochlebne oceny zyskała także powieść Ostatni dzień Lucjana Millera (Kr. 1912), przedstawiająca przeżycia skazanego na śmierć rewolucjonisty. Następna powieść Kobieta (W. 1913), uznana przez prokuraturę za niemoralną, została skonfiskowana, a autora ukarano dwoma tygodniami aresztu. „Rocznik” Okręta z r. 1905 wymienia ponadto w dorobku S-a dwie bliżej nieznane pozycje: Brzegami Morza Śródziemnego i W opuszczeniu.
Po r. 1914 S. zajmował się prawie wyłącznie pracą dziennikarską. W r. 1914 został kierownikiem działu literackiego w „Gazecie Łódzkiej”, w okresie 1915–18 był członkiem zespołu redakcyjnego „Godziny Polskiej”, pisma subsydiowanego przez niemieckie władze okupacyjne w Łodzi. Współredagował jednodniówkę literatów i dziennikarzy „Na dziatwę polską” (Ł. 1916). W r. 1918 przejął drukarnię „Godziny Polskiej” i założył (12 XI) dziennik „Głos Polski”, był jego redaktorem naczelnym i wydawcą do r. 1929. Nowocześnie redagowany, stał się „Głos” najpopularniejszym i największym demokratycznym dziennikiem łódzkim. W r. 1919 uczestniczył S. w przygotowaniu antologii „Pieśń pracy i walki” (W.), wydanej przez Komunistyczną Partię Robotniczą Polski, będąc w tym okresie działaczem łódzkiej organizacji tejże partii (wg informacji Biura Wywiadowczego Min. Spraw Wewnętrznych). S. redagował i wydawał ponadto „Gońca Wieczornego Ilustrowanego” (1926) i „Kurier Wieczorny” (1921–5).
Postępująca od l. dwudziestych choroba spowodowała, iż w r. 1929 S., częściowo sparaliżowany, udał się na kurację za granicę. Wydzierżawił wtedy „Głos Polski” grupie najbliższych współpracowników. Ci zaś ogłosili, że „Głos Polski” przestaje wychodzić, a jego miejsce zajmie „Głos Poranny”. Przejęli też listę prenumeratorów, która stanowiła podstawę egzystencji pisma. Po powrocie z kuracji S. usiłował wznowić swoje pismo, lecz pozbawiony współpracowników i prenumeratorów, ponadto ciężko chory, zaprzestał starań. Zmarł w Warszawie 2 II 1934 i został pochowany na cmentarzu Ewangelicko-Reformowanym przy ul. Żytniej.
Żona jego prawdopodobnie miała na imię Maria.
Kaszubina W., Bibliografia prasy łódzkiej 1863–1944, W. 1967; Kormanowa, Mater. do bibliogr. 1866–1918; Stokowa M., „Przegląd Społeczny” 1906–1907. „Społeczeństwo” 1907–1910. Bibliografia zawartości, Wr. 1954; taż, Stanisław Wyspiański. Monografia bibliograficzna, Kr. 1968 IV; W. Ilustr. Enc. Gutenberga; Długosz J., Słownik dziennikarzy regionu pomorsko-kujawskiego, Bydgoszcz 1988; Nycek J. B., Ludzie i książki, Płock 1983; Roczn. Nauk.-Liter.-Artyst. (Okręta); – Hertz M., Łódź w czasie wielkiej wojny, Ł. 1933 s. 176–7; Kochański A., Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy w latach 1907–1910, W. 1971; Księga pamiątkowa PPS; Mroczka L., Łódzka organizacja Polskiej Partii Socjalistycznej w l. 1918–1926, Ł. 1971; Ochocki A., Reporter przed konfesjonałem, Ł. 1980; Paczkowski A., Prasa polska w l. 1918–1939, W. 1980 (Historia prasy polskiej); Pawlak W., Na łódzkim bruku. 1901–1918, Ł. 1986; tenże, W rytmie fabrycznych syren, Ł. 1984; [Rec.] W pewnym domu: „Izraelita” 1910 nr 12 (F. L.), „Krytyka” 1911 z. 12 s. 318 (Dąbrowski J.), „Trybuna” 1910 nr 11 s. 8–9; [Rec.] Ostatni dzień Lucjana Millera: „Liter. i Sztuka” 1912 nr 35, dod. do „Nowej Gaz.” (Orłowski W.), „Krytyka” 1912 t. 36 s. 144 (Jampolski W.), „Prawda” 1912 nr 34 (Otto); – Hertz, Zbiór poetów pol., Ks. 6, 7; Ścislak R., Pamiętnik dziennikarza prowincjonalnego, „Roczn. Hist. Czasopism. Pol.” R. 11: 1972 s. 502–3; – „Złoty Róg” 1913 nr 46 (fot.); – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1934: „Głos Poranny” nr 34, „Kur. Łódz.” nr 32, „Kur. Warsz.” nr 34, „Polska Zbrojna” nr 32 s. 2, „Republika” nr 33, 34; – AAN: Sprawozdania Biura Wywiadowczego MSW, III, 1919; AGAD: Prokurator Warszawskiej Izby Sądowej, 6211 k. 44; IBL PAN: Kartoteka bibliograficzna (A. Bara); – Informacje Redakcji Słownika Biograficznego Działaczy Pol. Ruchu Rewol.
Cecylia Gajkowska