Kozłowski Mieczysław, pseud. Wiktor (1876–1927), działacz polskiego i rosyjskiego ruchu robotniczego, prawnik. Ur. 13 V w Wilnie, byl synem Juliusza, zubożałego szlachcica zarabiającego na utrzymanie prywatnymi lekcjami. Uczęszczał do gimnazjum w Wilnie. Jako uczeń 5 klasy wstąpił do kółka samokształceniowego o kierunku socjalistycznym, gdzie studiował prace K. Marksa, F. Engelsa, F. Lassalle’a, K. Kautsky’ego i P. Lafargue’a. Po upływie dwóch lat sam kierował kółkami uczniowskimi i został wydalony z siódmej klasy za «nieprawomyślność». W l. 1893–4 zorganizował kilka kółek robotniczych w Wilnie. W l. 1894–5 jako student uniwersytetu w Moskwie (widocznie relegacja z siódmej klasy była przejściowa i ostatecznie K. świadectwo dojrzałości uzyskał) prowadził kółka robotnicze w Moskwie. Uczestniczył w zaburzeniach studenckich w l. 1895–6, za co został aresztowany w listopadzie 1896 r. i osadzony w więzieniu butyrskim. Podczas studiów przebywał jednak długie okresy w Wilnie. Tu wstąpił w r. 1896 do socjaldemokratycznej organizacji Związek Robotniczy na Litwie. Odtąd aż do r. 1905 posługiwał się pseud. Wiktor. Po aresztowaniach, które dotknęły wielu działaczy związku, został w r. 1897 jego kierownikiem i wydawcą nielegalnego organu związku „Przegląd Robotniczy”, ukazującego się w Wilnie w l. 1897–8. W marcu 1899 r. K-ego aresztowano i więziono 9 dni. Sprawa została umorzona we wrześniu 1899 r. przez Wileńską Izbę Sądową. W grudniu 1899 r. uczestniczył w Wilnie z ramienia Związku Robotniczego w konferencji ustalającej zasady połączenia Socjaldemokracji Królestwa Polskiego (SDKP) z grupami litewskiej socjaldemokracji. Narada wybrała 4-osobowy komitet, który zajął się opracowaniem programu i statutu powstałej w r. 1900 Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL). W skład tego Komitetu wszedł K. W l. 1900–1 był on członkiem Zarządu Głównego SDKPiL. K. brał udział w II Zjeździe SDKPiL w Otwocku w sierpniu 1900 r. W lutym 1901 r. uczestniczył w konferencji SDKPiL w Białymstoku, omawiającej stosunek partii do rosyjskiej socjaldemokracji. Aż do r. 1905 był członkiem Komitetu Wileńskiego SDKPiL. Prowadził działalność rewolucyjną wśród żołnierzy, należał do Wojskowo-Rewolucyjnej Organizacji. W tych latach współdziałał w transporcie leninowskiej „Iskry”. Podczas rewolucji 1905 r. wchodził do Strajkowego Komitetu Rewolucyjnego. We wrześniu t. r. rewizja w jego mieszkaniu wykryła znaczną liczbę odezw. Śledztwo przeciw K-emu prowadził Wileński Gubernialny Zarząd Żandarmerii; umorzył je w listopadzie na mocy amnestii październikowej 1905 r. prokurator Wileńskiej Izby Sądowej. Aresztowano K-ego w listopadzie 1905 r. i osadzono w więzieniu w Wilnie. Skazany został w kwietniu 1906 r. na 5 lat zesłania do kraju Turuchańskiego. W maju t. r. karę tę zamieniono na przymusowe wydalenie z granic Imperium Rosyjskiego. W czerwcu 1906 r. wziął K. udział w V Zjeździe SDKPiL w Zakopanem jako delegat wileńskiej organizacji SDKPiL z głosem decydującym. W ostatnim dniu obrad zjazdu 24 VI wystąpił w dyskusji nad sprawą zasięgu terytorialnego SDKPiL. L. 1906–8 spędził w Paryżu, należał do tamtejszej sekcji SDKPiL. Wg własnego oświadczenia uczestniczył jako delegat z ramienia Litwy w V (londyńskim) Zjeździe Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (SDPRR); inne materiały jednak tego faktu nie potwierdzają. W marcu 1907 r. w związku z zarzutami mienszewickiej części Komitetu Centralnego (KC) SDPRR pod adresem W. Lenina za jego krytykę mienszewickiej taktyki podczas wyborów do I Dumy K. w specjalnie powołanym sądzie partyjnym był przedstawicielem Lenina. W październiku t. r. uzyskał zezwolenie na powrót do imperium, pozwolono mu na osiedlenie się w Petersburgu, gdzie aż do czerwca 1911 r. pozostawał pod jawnym nadzorem policji. Po ukończeniu studiów prawniczych występował jako obrońca w licznych procesach politycznych. Działał jednocześnie w partii bolszewickiej (później staż w tej partii zaliczono mu od 1900 r.) oraz w związku zawodowym metalowców. Wspólnie ze Zbigniewem Fabierkiewiczem wydawał w Petersburgu w r. 1914 legalne pismo SDKPiL „Nowa Trybuna” i podpisywał pierwsze 4 numery (na 8 wydanych) jako jego wydawca. Po rewolucji lutowej 1917 r. został członkiem pierwszego Komitetu Wykonawczego Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich (RDRiŻ), w której reprezentował piotrogrodzką grupę SDKPiL. Po reaktywowaniu organu bolszewickiego „Prawda” został jego rzecznikiem prawnym. Przed sądem pokoju w Piotrogrodzie bronił również rewolucyjnych praw Komitetu Centralnego i Komitetu Piotrogrodzkiego partii bolszewickiej do zajętego przezeń pałacyku byłej carskiej faworyty M. Krzesińskiej. W okresie od 24 VI (7 VII) do 23 VII (5 VIII) 1917 r. był członkiem ogólnorosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego Rad z ramienia SDKPiL. Od czerwca 1917 r. przewodniczył Wyborskiej Dumie Dzielnicowej w Piotrogrodzie, wybrany z listy Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (bolszewików) (SDPRR ). Wszedł również do Tymczasowej Centralnej Dumy Miejskiej Piotrogrodu. Był też jedynym przedstawicielem KC SDPRR (b) w komisji dla opracowania ordynacji wyborczej do Konstytuanty. Dn. 6 (19) VII 1917 r. został aresztowany przez Rząd Tymczasowy i oskarżony o zdradę stanu. W jego obronie wystąpił publicznie Lenin. Na początku października (starego stylu) 1917 r. został zwolniony z więzienia etapowego.
O jego udziale w powstaniu październikowym 1917 r. brak bliższych wiadomości. Wiadomo tylko, że dn. 4 (17) XI t. r. mianowano go członkiem Komisji Śledczej Piotrogrodzkiego Komitetu Wojskowo-Rewolucyjnego w sprawie spisków kontrrewolucyjnych – czołowego wówczas organu rewolucyjnej sprawiedliwości. Faktycznie został przewodniczącym tej Komisji (w tym charakterze podpisywał dokumenty Komisji 16 (29) XI 1917 r.). Z tytułu swej pracy w komisji przygotowującej wybory do Konstytuanty wyjaśniał w grudniu 1917 r. Leninowi tryb postępowania deputowanego wybranego w kilku okręgach wyborczych. Dn. 29 XI (12 XII) t. r. został członkiem Kolegium Komisariatu Ludowego Sprawiedliwości i kierował pracą trzech jego wydziałów: Redakcyjnym, Śledczym i Konsultacyjnym. Podczas pierwszych tygodni wykonywania swych obowiązków w Komisariacie Sprawiedliwości K. napotykał na liczne trudności stawiane mu przez lewicowych socjalistów-rewolucjonistów kierujących wówczas tym Komisariatem. Rada Komisarzy Ludowych 11 (24) I 1918 r. powołała na wniosek komisarza ludowego sprawiedliwości komisję do zbadania działalności Komisji Śledczej. W związku z tym K. i inni członkowie Komisji Śledczej zostali zawieszeni w czynnościach do chwili zakończenia prac komisji kontrolującej. Po rozpatrzeniu wniosków komisji, która stwierdziła bezzasadność oskarżeń wysuwanych pod adresem członków Komisji Śledczej, decyzją Rady Komisarzy Ludowych, na wniosek Lenina, 26 II 1918 r. K. i inni członkowie Komisji Śledczej wrócili na swe stanowiska.
Po przeniesieniu się rządu radzieckiego do Moskwy K., kontynuując pracę w Komisariacie Sprawiedliwości, został 29 III 1918 r. jednocześnie przewodniczącym tzw. Małej Rady Komisarzy Ludowych Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (RFSRR), zajmującej się przygotowaniem projektów uchwał na posiedzenie Rady Komisarzy Ludowych RFSRR. Na obu tych stanowiskach pozostawał do listopada 1920 r. (jako przewodniczący Małej Rady do 15 XI). Faktyczna przerwa w wykonywaniu tych obowiązków powstała w okresie od stycznia do kwietnia 1919 r. w związku z jego pobytem w Wilnie, gdzie od 10 II był komisarzem ludowym sprawiedliwości Litwy, zaś od 27 II Republiki Litewsko-Białoruskiej oraz członkiem Centralnego Komitetu Wykonawczego tej Republiki. Jako delegat Komunistycznej Partii Litwy i Białorusi uczestniczył z głosem doradczym w VIII Zjeździe Komunistycznej Partii (bolszewików) Rosji w marcu 1919 r. Z tytułu swej pracy w Komisariacie Ludowym Sprawiedliwości RFSRR K. w sierpniu 1918 r. prowadził pierwsze przesłuchanie Fany Kapłan, która dokonała zamachu na Lenina. W r. 1919 K. opracował „Podstawowe wytyczne w sprawie prawa karnego RFSRR” ogłoszone w grudniu 1919 r. jako uchwała Komisariatu Ludowego Sprawiedliwości RFSRR, później zaś aktywnie uczestniczył w przygotowaniu radzieckiego kodeksu karnego.
Obok zajęć związanych z kierowaniem państwem K. był równocześnie w l. 1919–21 wykładowcą zasad radzieckiej polityki karnej na Uniwersytecie Komunistycznym im. Swierdłowa w Moskwie oraz na kursach Ogólnorosyjskiej Komisji Nadzwyczajnej do walki z kontrrewolucją. W końcu 1920 lub na początku 1921 r. ciężko zachorował i przez cały r. 1921 nie pracował. W l. 1922–3 był konsulem generalnym RFSRR w Austrii, następnie zaś głównym doradcą prawnym Komisariatu Ludowego Komunikacji ZSRR. Zmarł 3 III 1927 r. w Moskwie, pochowany na cmentarzu Nowodziewiczym. Ożeniony był z Marią Czyżyk (1871–1948), działaczką SDKPiL, uczestniczką rewolucji październikowej, następnie pracownicą Inspekcji Robotniczo-Chłopskiej. Z tego małżeństwa pochodzi dwoje dzieci: Janina (ur. 1900), uczestniczka rewolucji październikowej, dziennikarka mieszkająca w Moskwie, oraz Czesław (1904–1943), pracownik przemysłu radzieckiego. Po rozejściu się z Marią, prawdopodobnie w r. 1907, K. ożenił się z Sofią Wachtangową (1886–1923), nauczycielką, później pracownicą Komisji Nadzwyczajnej do Walki z Kontrrewolucją. Z tego związku wywodzi się syn Jurij (ur. 1909), dziennikarz, mieszkający w Moskwie. W r. 1917 K. powrócił do swojej pierwszej rodziny. Zachowały się wspomnienia K-ego z r. 1917 („Proletarskaja Revolucija” 1922 nr 10 s. 64–7; tłumaczenie: Pierwsze dni rewolucyjnej sprawiedliwości, w: „Na granicy epok”, W. 1967 s. 68–71).
Księga Polaków – uczestników rewolucji październikowej, W. 1967 s. 449; – Bor’ba za sovetskuju vlast’ na Pribaltike, Moskva 1967 s. 504; Manusevič A., Pol’skie internacjonalisty…, Moskva 1965 s. 45, 64, 105, 164–8, 170, 236, 247, 320, 343; Najdus W., Przez zieloną granicę, W. 1964 s. 38; Waligóra B., Okupacja Litwy i Białorusi w 1918–1919 przez Rosję Sowiecką, Wil. 1938 s. 105–6; – Dekrety Sovetskoj vlasti, Moskva 1957 I 339–40, 499, 585; Lenin V. I., Dzieła, W. 1951 XXV 186–8; tenże, Polnoe Sobranije Sočinenij, Moskva 1965 L. 405; Materiały do dziejów ruchu socjalistycznego w Polsce, Moskwa 1927 I cz. 1 s. 95, 98, 127; Ósmy Zjazd Komunistycznej Partii (bolszewików) Rosji, W. 1966 s. 615; Petrogradskij Voenno-Revoljucionnyj Kommitet, Moskva 1966–7 II 60, III 88; – „Krasnyj Archiv” 1940 nr 5 (102) s. 34; „Z Pola Walki” 1962 s. 443, 452, 1966 s. 301; – Arch. Zakł. Hist. Partii: rkp. nr 9/I–12 k. 14, I–14 k. 215–216, I–16 k. 221–222, nr 8378 (teczka osobowa K-ego); – Informacje rodziny.
Aleksander Kochański