Smarzyński Stefan, pseud. konspiracyjne: D-1, Łoś, Balon, krypt. publicystyczny SmS (1923–1994), dziennikarz, żołnierz Armii Krajowej. Ur. 7 XII w Bydgoszczy, był synem Jana, podoficera zawodowego WP, i Jadwigi z domu Sztupaj.
S. mieszkał wraz z rodzicami w Baranowiczach, gdzie ukończył szkołę powszechną, a od r. 1935 uczył się w Gimnazjum im. Tadeusza Rejtana, w którym zdał w r. 1939 małą maturę. Od wybuchu wojny z Niemcami przebywał w Warszawie; pracował tu dorywczo jako robotnik oraz zajmował się drobnym handlem. W lutym 1941 wstąpił do 2. kompanii Szturmowej Mokotów (późniejszy 2. batalion szturmowy «Odwet II») Związku Walki Zbrojnej i został sekcyjnym sekcji D. Dzięki znajomości z szefem Związku Odwetu (ZO) ppłk. Franciszkiem Niepokólczyckim S. wszedł w skład patrolu dywersyjnego ZO i brał udział w akcjach sabotażowych na kolejowe transporty wojskowe i samochody niemieckie. W maju 1942 został przeniesiony na własną prośbę do oddziału dyspozycyjnego dowódcy Armii Krajowej (AK) Stefana Roweckiego «Grota» p.n. Organizacja Specjalnych Akcji Bojowych, krypt. OSA. Po wcieleniu jej z dn. 1 III 1943 do Kedywu (Kierownictwo Dywersji) Komendy Głównej (KG) AK zmieniła ona krypt, na «Kosa 30»; w lipcu t.r. wskutek aresztowań przestała istnieć.
Od r. 1941 S. uczęszczał na tajne komplety liceum humanistycznego, zorganizowane przez zgrupowanie AK i w maju 1943 zdał maturę. Przeszedł też szkolenie specjalistyczne w zakresie dywersji i minerstwa. Brał udział w akcjach rozbrajania Niemców (Park Skaryszewski, ul. Wspólna, ul. Poznańska, ul. Emilii Plater), a także w przygotowaniach akcji na niemieckie radiostacje nadawcze w Wiązownie koło Warszawy i w Boernerowie (dzielnica Warszawy). Uczestniczył w wykonywaniu wyroków na gestapowców i agentów Gestapo: H. Heindricha, Wiesława Kopulskiego, K. Szulza i dr. Sokołowskiego. Najbardziej znaną akcją zbrojną, w której S. brał udział (wraz z paru żołnierzami z dawnej «Kosy 30»), był przeprowadzony pod dowództwem por. «Poli» (Romana Kiźnego) udany atak na transport pieniędzy na ul. Senatorskiej (krypt. Akcja Góral) w dn. 12 VIII 1943. S. został w tej akcji ciężko ranny i był (pod nazwiskiem Bronisława Bartosika) operowany w szpitalu Wolskim przez prof. Leona Manteuffla; następnie się ukrywał. Po wyzdrowieniu przenoszony był kolejno do oddziałów specjalnych KG AK: «Motor 30», «Sztuka 90», «Deska 81» i «Broda 53». W listopadzie 1943, w czasie wyprawy po broń, uczestniczył w potyczce z Gestapo i granatowymi policjantami na drodze pomiędzy Radością a Miedzeszynem koło Warszawy (obecnie dzielnice Warszawy); brał też udział w akcjach koło Wyszkowa oraz w Zawadach pod Warszawą. W maju 1944 ukończył kurs podchorążych piechoty w stopniu kaprala podchorążego. W dniu wybuchu powstania warszawskiego 1944 r. nie dotarł na miejsce koncentracji na Woli. Pozostał na Pradze, gdzie zgłosił się do oddziału Dywersji Bojowej na terenie praskiej Rzeźni Miejskiej. Po krótkotrwałych walkach oddział ten został rozformowany w nocy z 3 na 4 VIII 1944. S. zachorował na czerwonkę i przebywał w Szpitalu Przemienienia Pańskiego na Pradze, a potem ukrywał się w tej dzielnicy.
Od marca 1945 S. był robotnikiem, później kontrolerem w Centralnym Kierownictwie Obwodów Pracy Społecznego Przedsiębiorstwa Budowlanego w Warszawie. W październiku t.r. ujawnił się przed komisją likwidacyjną AK. Od stycznia do sierpnia 1947 był urzędnikiem w Komunalnej Kasie Oszczędności w Warszawie, a z kolei do r. 1951 starszym ekonomistą w Centrali Tekstylnej – Biuro Eksportowe «Cetebe» w Warszawie.
W poł. września 1951 S. został wprowadzony przez Władysława Moykowskiego do tajnej organizacji wojskowej. Organizacja skupiała byłych członków AK. Jej dowódca, znany pod pseud. Maliszewski, mówił o możliwości przerzutów za granicę. Działalność S-ego ograniczyła się do kontaktów z członkami organizacji. Otrzymał też polecenie założenia zakładu tkackiego, który miał być punktem kontaktowym, a także miejscem fikcyjnego zatrudnienia członków organizacji; polecenia tego nie wykonał, nie mogąc nabyć warsztatu tkackiego i znaleźć odpowiedniego lokalu. Został aresztowany przez organa bezpieczeństwa 28 VI 1952 i osadzony w więzieniu przy ul. Rakowieckiej w Warszawie. Śledztwo trwało od lipca do grudnia t. r. Wyrokiem Sądu Rejonowego w Warszawie z dn. 14 V 1953 skazano go na dziesięć lat więzienia, utratę praw publicznych i obywatelskich praw honorowych oraz utratę mienia. Jest prawdopodobne, że organizacja wojskowa była prowokacją Urzędu Bezpieczeństwa. Świadczyłby o tym fakt, że w aktach śledztwa i procesu nigdzie nie podano nazwisk dowódców organizacji, tylko ich pseudonimy. Karę odbywał najpierw w Rawiczu, potem w ośrodku pracy więźniów przy kopalni Knurów. Uwolniony został w czerwcu 1956.
Po wyjściu z więzienia S. pracował jako teletechnik w Spółdzielni Pracy «Elektromatyka» w Warszawie. Jesienią 1956 rozpoczął studia zaoczne na Wydz. Prawa Uniw. Warsz., lecz musiał je przerwać ze względów zdrowotnych. W l. 1956–8 przebywał kilkakrotnie w szpitalach i sanatoriach. W l. 1956–60 opublikował kilka artykułów na tematy konspiracji warszawskiej z okresu drugiej wojny światowej w „Stolicy”, „Świecie” i „Tygodniku Powszechnym”. W marcu 1957 uzyskał uprawnienia inwalidy wojennego. Od kwietnia 1960 był starszym ekonomistą w Centrali Wytwórczo-Usługowej «Libella» w Warszawie. Od kwietnia 1966 do kwietnia 1968 przebywał we Francji, Anglii i USA; po powrocie spędził rok w sanatorium. Od kwietnia 1969 był redaktorem działu dokumentacji historycznej tygodnika „Za i przeciw”, a od lipca 1970 równocześnie publicystą działu polonijno-historycznego miesięcznika „Hejnał Mariacki”, w marcu 1971 był kierownikiem tego działu, a od listopada 1981 zastępcą naczelnego redaktora pisma. Za pracę dziennikarską otrzymał dwukrotnie nagrody indywidualne Stow. Dziennikarzy Polskich. Publikował artykuły i liczne wywiady z działaczami polonijnymi, m.in. w związku ze «Spotkaniami Polonijnymi 1975» w Pułtusku („Hejnał Mariacki” 1976 nr 1), podpisywane częściowo krypt. SmS. Ogłaszał też artykuły na temat działalności konspiracyjnej w Warszawie, na podstawie m.in. własnych wspomnień. W każdym numerze „Hejnału Mariackiego” w l. 1977–81 ukazywały się jego notatki historyczne w cyklu „Fotokalendarz wydarzeń”. W „Za i przeciw” zamieścił cykl artykułów o Stefanie Starzyńskim pt. Jesteś miłością moja stolico (1970 nr 6–9). W r. 1973 wydał niewielką książkę, w której w formie zbeletryzowanej przedstawił Akcję „Góral” (L.). Opracował też listę żołnierzy oddziału «Osa-Kosa», przechowywaną w zbiorach F. Niepokólczyckiego. Miał stopień podporucznika AK. Zmarł w Warszawie 21 V 1994 i pochowany został na cmentarzu Wojskowym na Powązkach. Odznaczony był Srebrnym Krzyżem Virtuti Militari, Krzyżem Walecznych, Srebrnym Krzyżem Zasługi z Mieczami, Krzyżem AK, Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski oraz Srebrnym Krzyżem Zasługi.
S. rodziny nie założył.
W r. 1998 na Wojskowych Powązkach został odsłonięty pomnik, wraz z tablicą (na podstawie materiałów zebranych przez S-ego), poświęconą żołnierzom oddziału «Osa-Kosa».
Fot. wspólna w: Smarzyński S., Akcja „Góral”, L. 1973; – Domańska R., Pawiak. Więzienie Gestapo. Kronika 1939–1944, W. 1978; Stachiewicz P., „Parasol”. Dzieje oddziału do zadań specjalnych Kierownictwa Dywersji Komendy Głównej Armii Krajowej, W. 1984; Strzembosz T., Akcje zbrojne podziemnej Warszawy. 1939–1944, W. 1983 (fot. wspólna); tenże, Oddziały szturmowe konspiracyjnej Warszawy 1939–1944, W. 1983; – Podlewski S., Przemarsz przez piekło, W. 1971; – „Dzien. Pol.” 1994 nr 123; „Życie Warszawy” 1994 nr 124, 125; – Arch. Uniw. Warsz.: Akta studenckie S-ego, sygn. 3817; Arch. Urzędu Ochrony Państwa w W.: sygn. 49376/II; Arch. Zarządu Woj. Związku Kombatantów RP (dawny ZBoWiD) w W: sygn. 15101; – Informacje krewnej S-ego Marii Nazarewicz z W.
Stanisław Konarski