Rutkowski Teodor Ernest, pseud. Teodor Bończa (1816–1881), dziennikarz, poeta, towiańczyk. Ur. na Podolu, pochodził z drobnej szlachty.
Jako młody chłopiec wziął R. udział w powstaniu listopadowym. Po powrocie na Podole (wg A. Krechowieckiego) przebywał często w domu dzierżawcy części wsi Karańczyce, Chłopickiego, i tu w r. 1835 miał zastrzelić groźnego bandytę Karmeluka. Opuścił kraj nie tyle z powodu konsekwencji tego czynu, lecz w r. 1838, zamieszany prawdopodobnie w sprawę Szymona Konarskiego. Osiedlił się w Paryżu, gdzie mieszkał do końca życia, utrzymując się głównie z udzielania lekcji kaligrafii. Jako jeden z pierwszych został gorliwym wyznawcą Andrzeja Towiańskiego i przez wiele lat działał w Kole Sprawy Bożej; pełnił okresami funkcję pośrednika między mistrzem a braćmi. Już w sierpniu 1842 podpisał pismo do francuskiego Min. Spraw Wewnętrznych, protestując przeciw wydaleniu z Francji Towiańskiego. Na początku 1843 r., po głośnej apostazji Teofila Światopełka-Mirskiego, R. był członkiem delegacji prowadzącej rozmowy z Mirskim. Podpisywał też niemal wszystkie ważne dokumenty kierowane przez towiańczyków do emigracji. Zaprzyjaźniony z Sewerynem Goszczyńskim i Władysławem Dzwonkowskim, utrzymywał też bliskie kontakty z Adamem Mickiewiczem (w maju 1847 próbował pojednać go z Towiańskim) i jego rodziną oraz z Juliuszem Słowackim. Dn. 17 IV 1844, uzyskawszy pozwolenie Towiańskiego, ożenił się z Francuzką, Marią Lemoine (po uprzednim wprowadzeniu jej do Koła), gorliwą i egzaltowaną towianką. W r. 1846 wyznała ona, że oszukiwała mistrza i braci, udając natchnienia, i 15 IX 1847 została wraz z mężem czasowo wygnana z Koła. W r. 1863 R. przebywał krótko w kraju uczestnicząc w powstaniu.
Twórczością literacką zajmował się R. okazjonalnie, najczęściej pod wpływem wydarzeń politycznych. Na wieść o wypadkach w Warszawie w r. 1861 napisał wiersz Narodowa modlitwa (Paryż 1861), utrzymany w nastroju mistyczno-religijnym, w r. 1863 wiersz Z głębi duszy (datowany 30 XII 1863, Lipsk), zadedykowany Goszczyńskiemu, i pochlebnie przezeń oceniony («dosyć czucia, ognia i wiele prawdy»). Przełożył także kilka wierszy P. J. Berangera; własny wierszyk R-ego pt. Poranek majowy, w którym znalazły się zapewne motywy ukraińskie, przesłany w liście do Józefa Bohdana Zaleskiego zyskał jego uznanie («pełno w nim świeżości, barwy i ziemi miejscowej»), (14 I 1881).
W r. 1870/71 R. brał udział w wojnie francusko-pruskiej, po klęsce pod Sedanem ciężko zachorował. Po wyzdrowieniu, pod wrażeniem tych wydarzeń, napisał Trzy listy polityczne: pierwszy skierował do Wiktora Emanuela «z powodu wojny francusko-pruskiej» (Zurych 23 X 1870), drugi do lorda R. B. P. Lyons, ambasadora angielskiego we Francji (4 II 1871), i trzeci do V. Hugo «z powodu Paryskiej Komuny» (19 III 1871). Listy te, opatrzone wstępem wyjaśniającym powody braterstwa Polaków z Francuzami oraz przyczyny powstania tej korespondencji, opublikował w „Sobótce”, księdze zbiorowej na uczczenie pięćdziesięcioletniego jubileuszu twórczości Seweryna Goszczyńskiego (Lw. 1875). W latach siedemdziesiątych R. nawiązał stałą współpracę z prasą w kraju. Korespondencje z Paryża publikował m. in. w „Gazecie Lwowskiej” (1875–8), „Gazecie Toruńskiej” (1876–8), „Kłosach” (1875) i „Ruchu Literackim” (1875). Pisał też opowiadania, szkice, realistyczne obrazki obyczajowe (np. Ludzie i ptaki, Pan podsędek w Paryżu, Stary żołnierz), które ukazały się na łamach „Gazety Lwowskiej” i „Ruchu Literackiego”. Zmarł w Paryżu 2 II 1881.
Nie wiadomo, czy z małżeństwa z Marią Lemoine pozostawił potomstwo.
Estreicher w. XIX; Estreicher w. XIX, Wyd. 2, VIII; – Górski K., Mickiewicz – Towiański, W. 1986; Kallenbach J., Towianizm na tle historycznym, Kr. 1926; Kostenicz K., Legion włoski i „Trybuna Ludów”, W. 1969; taż, Słowacki wobec „służby” Goszczyńskiego dla Mickiewicza na początku 1848 r., „Pam. Liter.” 1967 nr 2 s. 543–53; Krechowiecki A., Prawdy i bajki, W. 1911 s. 107–24 (tu m. in. list B. Zaleskiego); Makowiecka Z., Brat Adam. 1844–1847, W. 1975; taż, Mickiewicz w Collège de France 1840–1844, W. 1968; Parvi J., Polska w twórczości i działalności Wiktora Hugo, W. 1978; Pigoń S., Seweryn Goszczyński w sporze z Kołem „Sprawy Bożej”, „Przegl. Współcz.” 1928 nr 72–3; Rutkowski K., Braterstwo albo śmierć…, Paryż 1988; Szpotański S., Andrzej Towiański, jego życie i nauka, W. 1938; Witkowska A., Towiańczycy, W. 1989; – Goszczyński S., Dziennik Sprawy Bożej, W. 1984 I–II; tenże, Listy (1823–1875), Kr. 1937; Hertz, Zbiór poetów pol., Ks. 2, 6; Kilka aktów i dokumentów odnoszących się do działalności Andrzeja Towiańskiego. Cz. 1–2, Rzym 1898; Korespondencja J. Słowackiego, Wr. 1963 II; Memorandum [do dziejów Towiańszczyzny], Turyn 1883; Zaleski J. B., Korespondencja, Lw. 1905 V; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1881: „Bull. de l’Associaton” nr 12, „Gaz. Lwow.” nr 35, „Kur. Codz.” nr 37 i z r. 1882: „Tyg. Ilustr.” nr 339; – B. Narod.: rkp. 2951 IV k. 33, 68, rkp. 2957 IV k. 195–234, rkp. 2961 IV k. 5–6, 17–18; B. PAN w Kr.: rkp. 2027; IBL PAN: Kartoteka bibliograficzna (A. Bara).
Cecylia Gajkowska