Spieralski Zdzisław Grzegorz, krypt. Z.S. (1927–1983), dziennikarz, redaktor, historyk wojskowy. Ur. 9 V w Łodzi, był synem Tomasza (1893–1978), żołnierza Legionów Polskich i uczestnika wojny polsko-sowieckiej 1920 r., następnie pracownika poczty, i Heleny z Bartkiewiczów.
Do września 1939 ukończył S. sześć klas szkoły powszechnej. W l. okupacji niemieckiej pozostawał na utrzymaniu matki, krawcowej (ojca wywieziono na roboty do Rzeszy), a od maja 1943 przymusowo zatrudniony był w «Vereinigte Textilwerke K. Scheibler, L. Grohmann AG» jako pomocnik tkacki. W lipcu 1944 wysłany został na roboty fortyfikacyjne w rejonie Płocka, z których zbiegł i ukrywał się w Łodzi do wejścia wojsk radzieckich.
W r. 1945 rozpoczął S. naukę w szkole średniej, którą rychło porzucił i w r.n. został aktywistą w Wydz. Propagandy Zarządu Wojewódzkiego Związku Walki Młodych (ZWM). Jako wolny słuchacz wstąpił na Wydz. Historyczny Uniw. Łódz. i działał w Zarządzie Akademickim ZWM «Życie» oraz w Bratniej Pomocy. W lutym 1948 został przyjęty do Polskiej Partii Robotniczej (następnie PZPR). W styczniu 1949 podjął pracę w redakcji „Dziennika Łódzkiego”, w październiku t.r. skierowano go do Szkoły Partyjnej przy KC PZPR. W czerwcu r.n. przestał pracować w „Dzienniku”, wkrótce, za «tendencje karierowiczowskie, łamanie dyscypliny partyjnej, lekceważący stosunek do obowiązków» (Arch. Uniw. Łódz.) usunięto go ze Szkoły Partyjnej, a w październiku t.r. – również z PZPR. Utrzymywał się wówczas z publikacji zamieszczanych w prasie codziennej i tygodniowej. Świadectwo dojrzałości uzyskał jako ekstern 29 VI 1951 w XII Państw. Liceum Ogólnokształcącym dla Pracujących w Łodzi. We wrześniu t.r. ponownie podjął studia historyczne na Uniw. Łódz. W maju 1952 został przyjęty do Związku Młodzieży Polskiej; pracował m.in. jako jego instruktor w Zarządzie Dzielnicy przy Uniw. Łódz. W tym czasie podjął współpracę z wydawnictwem MON, m.in. wydał jego nakładem pracę popularnonaukową pt. Stefan Czarniecki pogromca Szwedów (W. 1953, wraz ze Zbigniewem Kuchowiczem). Studia przerwał po r. akad. 1952/3 i kontynuował je w trybie eksternistycznym; reaktywował się w r. akad. 1955/6 i 15 III 1956 uzyskał tytuł magistra historii na podstawie pracy Wojna polsko-mołdawska w l. 1530–1531 (promotor: Bohdan Baranowski).
Od r. 1957 aż do r. 1973 był S. uczestnikiem seminarium doktoranckiego z zakresu historii wojskowej Stanisława Herbsta na Uniw. Warsz., które ostatecznie ukształtowało go jako historyka tej specjalności. W l. 1958–9 był stypendystą MON, a w listopadzie 1959 został redaktorem w Wydawnictwie Łódzkim na stanowisku kierownika redakcji społeczno-politycznej. Rozpoczął wówczas właściwą twórczość naukową w dziedzinie historii wojskowej przełomu XV i XVI w., publikując artykuły i recenzje na łamach „Przeglądu Historycznego”, „Odrodzenia i Reformacji w Polsce”, a przede wszystkim – „Studiów i Materiałów do Historii Wojskowości”. Zamieszczone w tej serii prace S-ego: Z problematyki szlacheckiego pospolitego ruszenia (W. 1958 IV) oraz Geneza i początki hetmaństwa w Polsce (W. 1960 V) wywołały ożywioną polemikę (W. 1960 V, W. 1961 VII cz. 2, W. 1962 VIII cz. 1). W marcu 1960 ponownie przyjęty został do PZPR; t.r. otworzył przewód doktorski na Wydz. Historycznym Uniw. Warsz. T.r., w ramach serii „Wypisy źródłowe do historii polskiej sztuki wojennej” (W., z. 8a), wydał tom Polskie piśmiennictwo ogólnowojskowe do r. 1764, zawierający jedyny dotąd wybór tego piśmiennictwa odnośnie do XVII i XVIII w., wykorzystujący starodruki i rękopisy. Dn. 21 XII 1962 obronił pracę doktorską (promotor: S. Herbst) wydaną pt. Kampania obertyńska 1531 roku (W. 1962), która była obszerną monografią wojny i wojska polskiego 1. tercji XVI w. W r. 1967 przeniósł się S. na stałe do Warszawy i zatrudnił w Spółdzielni Wydawniczej «Książka i Wiedza» (15 XI 1967 – 31 V 1969) jako kierownik Redakcji Literatury Historycznej. Następnie (1 VI 1969 – 30 VI 1972) pełnił funkcję zastępcy redaktora naczelnego w Wydawnictwie «Wiedza Powszechna». W okresie tym opublikował m.in. ujęcia syntetyczne dziejów wojska polskiego pt. Wojskowość polska w okresie Odrodzenia (w: „Zarys dziejów wojskowości polskiej do r. 1864”, W. 1965) oraz Narodziny staropolskiej sztuki wojennej (w: „Historia wojskowości polskiej. Wybrane zagadnienia”, W. 1972), a także artykuł pt. W sprawie udziału Mołdawian w bitwie pod Grunwaldem („Zap. Hist.” T. 29: 1964 z. 4), pracę popularną Awantury mołdawskie (W. 1967). Wydał też „Wspomnienia weteranów rewolucji 1905 i 1917 roku” (Ł. 1967) oraz 10-tomowy „Wybór pism” W. Lenina (W. 1970). Był redaktorem działu historii XVI–XVIII w. oraz współautorem „Małej encyklopedii wojskowej” (W. 1967–71 1–III).
Dn. 1 VII 1972 podjął S. pracę w IH PAN, od 1 I 1974 jako adiunkt w Pracowni Dziejów Rzeczpospolitej Szlacheckiej. Zainteresowania jego zwróciły się w tym czasie szczególniej w kierunku źródłoznawstwa. Owocem tego były m.in.: Nicolo Machiavelli a Stanisław Łaski („Odrodzenie i Reform.” T. 18: 1973) oraz Jan Tarnowski i obrona potoczna w twórczości Klemensa Janickiego (tamże T. 21: 1976), a także polemiki i recenzje jego pióra lub dotyczące jego prac (tamże T. 18, 21, 23: 1978, T. 24: 1979, T. 25: 1981). W „Pamiętniku Biblioteki Kórnickiej” ogłosił omówienie Dokumenty z Archiwum Koronnego Krakowskiego, Cz. 1 i 2 (Z. 17: 1980, Z. 19: 1982). S. zajmował się również z powodzeniem biografistyką. Z tej dziedziny ogłosił: Stefan Czarniecki 1604–1665 (W. 1974, polemizował tu z biografią tej postaci pióra Adama Kerstena) oraz Jan Tarnowski 1488–1561 (W. 1977, wyd. 2, W. 1979). Współpracował z PSB, do którego opracował 34 życiorysy. Był również autorem licznych recenzji w miesięczniku „Nowe Książki”, „Kwartalnik Historyczny” oraz w rumuńskich „Studii Revista de Istoria”. Nieustępliwy polemista, S. bronił swoich założeń i stwierdzeń wobec m.in. Stefana Marii Kuczyńskiego, Bronisława Cetery, Zygmunta Wdowiszewskiego i Jerzego Ochmańskiego. Przygotował do druku w serii: Traktaty międzynarodowe Polski – tom Mołdawia i Wołoszczyzna (1489–1572). Rozpoczął również współpracę z Biblioteką Kórnicką nad wznowieniem edycji „Acta Tomiciana” oraz reedycji krytycznej jej początkowych tomów i zdołał przeprowadzić rozległą kwerendę w archiwach i bibliotekach. Pracy habilitacyjnej na temat obrony potocznej S. nie zdołał ukończyć. Zmarł po długiej chorobie nowotworowej 26 II 1983 w Warszawie i pochowany został na cmentarzu Komunalnym Północnym (Wólka Węglowa) (kw. W II, 6, 2, 13).
S. był dwukrotnie żonaty. Po raz drugi (od r. 1969) z Zytą ze Zbrodowskich (1. v. Trzaska-Durska), miał z nią córkę Beatę (ur. 1972), filologa klasycznego.
Pośmiertnie ukazało się w opracowaniu S-ego krytyczne wydanie Jana Tarnowskiego „De bello juratissimis christianae fidei hostibus Turcis gerendo disputatio sapientissima” poprzedzone wstępem pt. Jana Tarnowskiego rozmowa o prowadzeniu wojny z Turkami (1542) (Studia i Mater. do Hist. Wojsk. T. 29: 1986). Tamże opublikowano także obszerny fragment rozprawy habilitacyjnej: Geneza i początki obrony potocznej. Studium o wojsku polskim w XV w. (T. 34: 1991) oraz opracowanie źródłoznawcze: Instrukcje i artykuły hetmańskie Jana Tarnowskiego (T. 36: 1994). Także pośmiertnie (W. 1989) ukazała się biografia Jan Zamoyski (1542–1603).
Fot. w Mater. Red. PSB; – Słownik historyków polskich, W. 1994; – Majewski W., Wyczański A., Zdzisław Spieralski (9.5.1927 – 26.2.1983), „Kwart. Hist.” R. 92: 1985 z. 4 s. 1030–1; tenże, Przedmowa, w: Spieralski Z., Jan Zamojski, W. 1989 s. 5–9; – „Życie Warszawy” 1983 nr 50, 52 (nekrologi); – Arch. PAN: sygn. APAN III–304, jedn. 285 (listy S-ego do S. Herbsta); Arch. Uniw. Łódz.: Akta studenckie S-ego, nr 15010/S.; Arch. Uniw. Warsz.: Akta przewodu doktorskiego S-ego; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: sygn. 7667 t. 8 (koresp. S-ego z K. Lepszym); Spółdzielnia Wydawnicza «Książka i Wiedza» w W.: Szczątkowe akta osobowe S-ego, nr 1214. ZW/69; Wydawnictwo «Wiedza Powszechna» w W.: Inform. Referatu Osobowego; – Mater. i informacje żony i córki S-ego z W.; Uzupełnienia Wiesława Majewskiego z W.
Marek Getter