Paulisz (Paulisch) Zygmunt Stanisław (1872–1943), filolog, pedagog. Ur. 10 IV w Uhnowie (pow. Rawa Ruska), był synem Jakuba, pracownika magistrackiego, i Heleny z domu Czaszek. Uczęszczał do szkół ludowych: w Zbarażu, Toustem i Brzeżanach, a następnie do gimnazjów w Brzeżanach, im. Franciszka Józefa we Lwowie oraz – od r. szk. 1884/5 – Św. Anny w Krakowie, gdzie w r. 1889 złożył egzamin dojrzałości z odznaczeniem. W l. 1889–93 studiował na Wydziale Filozoficznym UJ polonistykę (był uczniem Lucjana Malinowskiego) i filologię klasyczną, otrzymując nagrody za wszystkie prace seminaryjne. Rozprawkę Rozbiór gramatyczny Kazań Świętokrzyskich, którą zreferowano na posiedzeniu AU w Krakowie (Wydział Filologiczny) w r. 1893 opublikował w „Sprawozdaniach Komisji Językowej AU” (T. 5: 1894), pt. O pisowni i języku Kazań Świętokrzyskich. Po studiach odbył P. w r. 1893 praktykę nauczycielską w Gimnazjum Św. Anny w Krakowie. W l. 1894–5 uczył w III Gimnazjum w Krakowie jako zastępca nauczyciela. W r. 1895 został przeniesiony do gimnazjum w Tarnowie. T. r. zdał w Krakowie egzamin nauczycielski z języka polskiego jako przedmiotu głównego i z łaciny i greki jako przedmiotów pobocznych. W r. 1898 został mianowany rzeczywistym nauczycielem, a później profesorem w gimnazjum w Brodach, w r. 1900 przeniesiony został na stanowisko profesora do Gimnazjum Św. Jacka w Krakowie, gdzie pracował z przerwami, spowodowanymi wyjazdami naukowymi za granicę i wyjazdem na Pomorze dla pełnienia funkcji dyrektora Państwowego Progimnazjum w Kościerzynie (kwiecień – sierpień 1920), aż do r. 1923. Na ten okres przypadła także działalność naukowa P-a. Od r. 1898 był członkiem Komisji Językowej AU (a następnie PAU), a w l. 1918–19 sekretarzem efemerycznej Komisji do Spraw Języka Polskiego PAU, był też członkiem Tow. Językoznawczego (od r. 1926). Współpracował jako ekscerptor źródeł przy „Słowniku staropolskim”. Z polecenia AU odbył podróż (1911) do Sárospatak, Pragi i Ołomuńca celem badania rękopisów polskich. Plonem tych podróży była praca „Biblia Królowej Zofii” (sárospatacka) w rękopiśmie a w wydaniu Małeckiego („Materiały i Prace Komisji Językowej AU w Kr.” 1913 VI).
P. wykładał metodykę języka polskiego na Kursach Uniwersyteckich w Krakowie w r. 1905 i tamże na Kursach A. Baranieckiego. Po r. 1920 brał wielekroć udział jako prelegent i kierownik w Kursach dla Nauczycieli Szkół Powszechnych. Dla użytku szkół średnich opracował i wydał „Dworzanina” Ł. Górnickiego (Brody 1904) oraz „Treny” J. Kochanowskiego (Brody 1904 i wyd. następne). W r. 1923 mianowany został Dyrektorem Gimnazjum Państwowego im. T. Kościuszki w Kaliszu, nadto pełnił obowiązki wizytatora w kilku gimnazjach okręgu łódzkiego. Po przejściu w r. 1927 na emeryturę, kierował w l. 1927–9 Prywatnym Gimnazjum Żeńskim im. M. Konopnickiej w Tarnopolu, w l. zaś 1929–32 był dyrektorem Koedukacyjnego Gimnazjum Sejmikowego w Garwolinie koło Warszawy, gdzie łączył pracę pedagogiczną z działalnością społeczną. W r. 1932 osiadł na stałe w Warszawie, gdzie uczył jeszcze języka polskiego w Gimnazjum Wojciecha Górskiego. W czasie okupacji brał udział w tajnym nauczaniu. W r. 1941 ciężko zachorował, zmarł w Warszawie 25 V 1943; pochowany został na cmentarzu Powązkowskim.
Z małżeństwa z Eugenią Orszulską P. miał synów: Romana, prawnika (zm. 1946), Stanisława, oficera WP, który poległ w kampanii wrześniowej 1939 r., Jana, prawnika (zm. 1977).
Fot. w Materiałach Red. PSB; – Zagórowski, Spis nauczycieli, II; – Nitsch K., Ze wspomnień językoznawcy, Kr. 1960; Sprawozdanie Dyrekcji C. K. Gimnazjum w Tarnowie za r. szk. 1895/6, Tarnów 1896; toż za l. 1896/7–1897/8; Sprawozdanie… Dyrekcji C.K. III Gimnazjum w Kr. za r. szk. 1895, Kr. 1895; toż za r. szk. 1896; Sprawozdanie Dyrektora C. K. Gimnazjum Nowodworskiego… za r. szk. 1885, Kr. 1885; toż za l. 1886–1889, 1893; Sprawozdanie Dyrektora C. K. Gimnazjum Św. Jacka w Krakowie za r. szk. 1901, Kr. 1901; toż za l. 1902–1922/3; – „Roczn. AU” 1897/8–1946; „Spraw. AU” 1893; – Arch. PAN Oddz. w Kr.: rkp. PAU I–32 l. 228, 1892, PAU I–36 l. 1561, PAU I–89 l. 4, PAU 3, 199 29/III 1898, PAU 426 22/VI 1918, PAU I–203, PAU I–187; Arch. UJ: Akta Komisji Egzaminów Nauczycielskich 30 Nr 59 (m. in. curriculum vitae), S. II 514/418, S. II 481 B i n; – Arch. rodzinne w posiadaniu Wandy i Joanny Paulisz (świadectwa szkolne P-a, korespondencja urzędowa, nominacje, opinie itp., Tabele kwalifikacyjne Gimnazjum Św. Jacka w Kr. z l. 1922 i 1923); W posiadaniu wnuczki P-a „Potwierdzenie osoby i zgłoszenia się” z r. 1916 (opatrzone pieczęcią magistratu m. Kr.); – Informacje rodziny.
Maria Garbaczowa