Rząd Antoni (1865–1940), lekarz internista, prezes Banku Tow. Spółdzielczych, działacz społeczny związany z Narodową Demokracją. Ur. 11 VI w Gałęzowie w pow. lubelskim, w rodzinie chłopskiej, był synem Marcina i Pelagii z Gajczewskich.
R. ukończył o własnych siłach gimnazjum w Lublinie (1887), a w r. 1892 studia medyczne na Uniw. Warsz. Uzupełniał także studia w zakresie pediatrii na uniwersytecie berlińskim. W czasie studiów w Warszawie działał w nielegalnych kółkach akademickich, upowszechniających oświatę wśród chłopów. Był też członkiem grupy braterskiej Związku Młodzieży Polskiej «Zet». Praktykę lekarską rozpoczął R. w r. 1893 w Krasnymstawie, a następnie przeniósł się do Łodzi. W „Czasopiśmie Lekarskim” i „Nowinach Lekarskich” publikował prace na tematy medyczne, m. in. Sposób cucenia pozornie zmarłych noworodków („Nowiny Lek.” 1897), Dwa przypadki promienicy („Czas. Lek.” 1900) i Przyczynek do leczenia kulszówki (tamże, 1903). Współorganizował Tow. Pożyczkowo-Oszczędnościowe w Łodzi, a także łódzki oddział Tow. Polskiej Macierzy Szkolnej (PMS) i był kierownikiem Uniwersytetu Ludowego.
Zmobilizowany w r. 1905 w czasie wojny rosyjsko-japońskiej, przebywał 11 miesięcy w Kerczu na Krymie jako lekarz wojskowy. Był członkiem Ligi Narodowej (od r. 1900) i z jej ramienia współpracował w r. 1906 z Zarządem Okręgu Łódzkiego Narodowego Związku Robotniczego. Następnie był członkiem Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego (SD-N), kolportował i organizował kolportaż m. in. „Przeglądu Wszechpolskiego” i „Polaka” z Galicji. Z SD-N został wybrany w maju 1906 z Łodzi na posła do I Rosyjskiej Dumy Państwowej, a w październiku 1907 do III Dumy. Zabierał głos na obradach parlamentarnych głównie w sprawach szkolnictwa na terenie Król. Pol. Z ramienia Tow. Oświaty Narodowej, w którym był bardzo czynny, organizował nielegalne zjazdy nauczycielskie, miał odczyty w Łodzi i okolicach dla robotników i nauczycieli ludowych. Był uczestnikiem ruchu abstynenckiego, wygłaszał liczne pogadanki i ogłosił broszurę Czas życia krótki, kropnijmy wódki (Kr. 1910), nagrodzoną na konkursie Koła Tow. Szkoły Ludowej im. J. Słowackiego w Krakowie. Był jednym z głównych inicjatorów założonego w Warszawie w r. 1910 Banku Towarzystw Spółdzielczych, prezesem jego zarządu głównego w l. 1910–24, a następnie do r. 1939 członkiem dyrekcji głównej tego banku. W związku z objęciem prezesury Banku zrzekł się w r. 1910 mandatu poselskiego i przeniósł się do Warszawy, a także zaprzestał praktyki lekarskiej. Publikował prace na temat spółdzielczości kredytowej, m. in. Poradnik dla towarzystw drobnego kredytu (W. 1912), O przesyłaniu pieniędzy do kraju (W. 1912), O gromadzeniu oszczędności (W. 1913, Wyd. 2, W. 1914).
W okresie pierwszej wojny światowej R. był w l. 1915–16 członkiem zarządu Wydz. Oświecenia Komitetu Obywatelskiego m. st. Warszawy, przewodniczącym Oddziału Gospodarczego i Budżetowo-Programowego Sekcji Pomocy dla Szkolnictwa, sekretarzem Oddziału Kas Oszczędności, Wzajemnej Pomocy i Przezorności oraz członkiem zarządu Sekcji Higieny Szkolnej, wchodzących w skład Wydz. Oświecenia. Był również członkiem zarządu Polskiego Komitetu Pomocy Sanitarnej (pomoc dla rannych żołnierzy) i przewodniczącym Wydz. Lekarskiego tego komitetu. Od kwietnia 1916 do r. 1934 był członkiem zarządu głównego (m. in. skarbnikiem) PMS oraz licznych komisji tego towarzystwa, m. in. komisji zapisu dra M. Landsberga i komisji zmian w ustawie i ułożenia regulaminu PMS. W r. 1916 został członkiem zarządu i Wydz. Finansowego Rady Głównej Opiekuńczej. Był też członkiem komisji Wielkiej Kwesty pod hasłem «Ratujcie Dzieci». W lipcu t. r. został wybrany na członka pierwszej Rady Miejskiej m. st. Warszawy. Wygłosił i opublikował Referat w sprawie budżetu m. st. Warszawy na r. 1916 w dziale kosztów utrzymania personelu, wydatków gospodarczych i opłat za komorne (b. m. w. 1916). W l. 1917–19 był R. formalnie właścicielem Księgarni Polskiej w Warszawie, przejętej w r. 1919 przez PMS. W l. 1917–19 redagował też „Siłę”, miesięcznik poświęcony sprawom spółek kredytowych. Był w tym okresie jednym z przywódców ruchu spółdzielczego i działał na rzecz zjednoczenia drobnych kooperatyw finansowych. W styczniu 1919 został wybrany w okręgu 31 (Piotrków i okręg piotrkowski) z listy Narodowego Komitetu Wyborczego Stronnictw Demokratycznych na posła do Sejmu Ustawodawczego. Wchodził w skład Związku Sejmowego Ludowo-Narodowego. Brał udział w pracach Komisji Skarbowo-Budżetowej i Spółdzielczej. W czasie wojny polsko-sowieckiej w r. 1920 brał udział w organizacji armii ochotniczej. W związku z plebiscytem na Górnym Śląsku opublikował broszurę Pod wspólnym dachem (Polska, jej obszar i ludność) (W. 1920). W r. 1924 był członkiem Państwowej Rady Oszczędności, a w l. 1929–30 członkiem Związku Rewizyjnego Spółdzielni Polskich. Większość licznych publikacji R-a, wydanych w okresie międzywojennym, wiąże się ze sprawami spółdzielczości kredytowej. Są to m. in. Spółdzielnie kredytowe a kasy szkolne (W. 1921), Warunki gromadzenia kapitału (W. 1927), Spółdzielczość w praktyce, w teorii i w prawodawstwie (W. 1930). Najwięcej zainteresowania, ale i kontrowersji wzbudził wydany w r. 1925 Projekt ustawy o spółdzielniach (W.). Zarzucano R-owi tendencje zachowawcze i zamazywanie różnic między spółdzielczością a spółką kapitalistyczną. Projekt znalazł natomiast uznanie wśród przedstawicieli spółdzielczości poznańskiej.
R. publikował też liczne artykuły o tematyce głównie społeczno-ekonomicznej w „Jedności”, „Polaku”, „Sile”, „Przeglądzie Spółdzielczym”, „Roczniku Banku Towarzystw Spółdzielczych”, „Społem”, „Ziemiance”, „Zorzy” oraz w prasie codziennej. Był w r. 1924 członkiem Głównego Komitetu Sprowadzenia Zwłok Henryka Sienkiewicza. Po ustąpieniu z zarządu głównego PMS R. był od r. 1934 do wybuchu drugiej wojny światowej członkiem komisji rewizyjnej Fundacji Domu Oświatowego im. H. Sienkiewicza w Warszawie, prowadzonego przez PMS. Zmarł w Warszawie 1 VII 1940 i pochowany został na cmentarzu Powązkowskim. Był odznaczony Krzyżem Orderu Polonia Restituta.
Żoną R-a była (od 25 I 1898) Zofia Antonina z Kowerskich, krypt. Z. A. K. (21 IX 1871 – 31 I 1946), córka Stefana i Zofii z Przewłockich (zob. Kowerska Zofia), folklorystka i tłumaczka; zbierała opowiadania, bajki i pieśni ludowe z terenu Lubelszczyzny, wydała liczne zbiory bajek i pieśni, a także współpracowała z „Wisłą” i „Ziemianką”, przetłumaczyła m. in. E. Taylora „Cywilizację pierwotną” (W. 1896–8 I–II) oraz braci Grimm „Bajki domowe i dziecinne” (W. 1896), działała w PMS; część swych zbiorów folklorystycznych przekazała do Muz. Etnograficznego w Warszawie. Z małżeństwa tego R. miał syna Jacka, prawnika.
Fot. w: „Przegl. Liter.” Dodatek do „Kraju” 1907 nr 41; – Konopka, Pol. bibliogr. lek. XIX w.; Współcz. działacze polit.; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Rzepecki, Sejm 1919, s. 176 (fot.), 178, 279, 284; Słown. folkloru pol. (dotyczy żony, mylnie utożsamianej tu z powieściopisarką Zofią Kowerską); Słown. Pracowników Książki Pol., s. 820; Rocznik lekarski RP, W. 1936, 1938; Urzędowy spis lekarzy…, W. 1924/25; – Cmentarz Powązkowski w Warszawie, W. 1984; Czempiński J., „Na ojczyzny łono…”, W. 1927 s. 25, 26, 28; Dzieje folklorystyki polskiej 1864–1918, W. 1982 (dotyczy żony Zofii); Kozicki S., Historia Ligi Narodowej (okres 1887–1907), Londyn 1964; Łukawski Z., Koło Polskie w Rosyjskiej Dumie Państwowej w l. 1906–9, Wr. 1967 s. 26–7, 129, 137, 143; Molenda J., Piłsudczycy a Narodowi Demokraci 1908–1918, W. 1980; Monasterska T., Narodowy Związek Robotniczy 1905–1920, W. 1973; Rusiński W., Zarys historii polskiego ruchu spółdzielczego. Cz. 2 1918–1939, W. 1980; Stemler J., Dzieło samopomocy narodowej. Polska Macierz Szkolna 1905–1935, W. 1935 s. 175–6, 248, 254, 256; Wierzchowski W., Sprawy polskie w III i IV Dumie Państwowej, W. 1906 s. 66, 78, 121; Wojciechowski S., Historia spółdzielczości polskiej do 1914 roku, W. 1939 s. 183, 184, 186 (fot. po s. 184); – Kalendarzyk Polityczno-Historyczny m. stoł. Warszawy 1916–1917; Rocznik Banku Tow. Spółdzielczych w Warszawie 1910 s. 7; toż za l. 1911–38; Spraw. Tow. Polskiej Macierzy Szkolnej 1916 s. 6, 31; toż za l. 1917, 1927, 1929–34; – „Świat” 1916 nr 30 s. 5, 1924 nr 43 s. 16; „Tyg. Ilustr.” 1916 nr 19 s. 226, 1917 nr 9/11 s. 128; – B. Ossol.: rkp. 14025; Paraf. w Bychawie: Księga ur. 1865 nr 134; – Informacje pisemne i materiały w posiadaniu syna Jacka Rząda, zamieszkałego w Silly (Belgia), kserokopie tych materiałów w posiadaniu autora życiorysu.
Stanisław Konarski