Po dwóch dekadach służby carowi  Mazepa zdradził go u kresu swego życia.  W okresie wielkiej wojny północnej wzrosły obciążenia  Zadnieprza na rzecz państwa rosyjskiego i ingerencja władz w sprawy Ukrainy. Niepokój hetmana podsycały pogłoski o dalszych planach ograniczenia jego władzy i przekształcenia pułków kozackich w regularne oddziały ze zrusyfikowaną kadrą oficerską.   Szczególnie obawiał się faworyta carskiego księcia Aleksandra Mienszykowa, który wchodził coraz bardziej w jego kompetencje. Krążyły nawet plotki, że ma on zostać nowym hetmanem kozackim. To skłoniło Mazepę do zmiany frontu.   Hetman postawił na królów szwedzkiego Karola XII i polskiego Stanisława Leszczyńskiego. Po zatargu z carem i Mienszykowem w maju 1707 r. hetman wysłał Leszczyńskiemu potajemnie propozycje przyłączenia Ukrainy i Zaporoża do Rzeczypospolitej, w zamian za gwarancje władzy dla siebie i swobód dla Kozaków. Leszczyński zaakceptował te warunki i wezwał Kozaków do przejścia na jego stronę. W początkach 1708 r. w Smorgoniach został zawarty przez Leszczyńskiego, Karola XII i wysłannika Mazepy, tajny układ polsko-szwedzko-kozacki. Porozumienie przewidywało udział armii kozackiej w działaniach przeciw Rosjanom, przekazanie Karolowi XII na okres wojny twierdz w Siewierszczyźnie oraz dostawy żywności dla jego żołnierzy.  Szwedzi zamierzali wykorzystać Ukrainę Zadnieprzańską jako nową podstawę działań.  Kiedy Mazepa otrzymał rozkaz połączenia się z główną armią rosyjską,  zaczął udawać ciężko chorego, ale kiedy nadciągnęły wojska Mienszykowa udał sie do Szwedów na czele kilku tysięcy Kozaków.  Po ujawnieniu zdrady hetmana, wojska Mienszykowa spaliły stolicę Hetmanatu – Baturyn i wymordowały całą jego załogę i mieszkańców, w tym nawet kobiety i dzieci.  Upadek Baturynu stanowił potężny cios dla Mazepy  i Karola XII, bo oznaczał stratę kluczowego miasta, wraz z artylerią, zapasami amunicji i żywności oraz skarbcem. Większa część Zadnieprza pozostała po stronie Rosji, a znaczna część Kozaków, którzy znaleźli się z Mazepą w obozie Karola XII, wkrótce go opuściła. Przejście Mazepy na stronę Szwedów zaskoczyło całkowicie wojsko, a częściowo i starszyznę.  Terror rosyjski i amnestia dla zwolenników Mazepy dobrowolnie wracających do obozu cara przeciągały wahających się na stronę Piotra I. Jako wcześniejszy sojusznik cara Mazepa nie budził zaufania jako przywódca walk z nim. W dodatku gwałty wojsk Karola XII podsycały wrogość do nich i rozpalały antyszwedzką partyzantkę. Car umiejętnie wykorzystał dla swej propagandy także religię, głosząc że  Mazepa chce wprowadzić na Zadnieprze unię. Rosyjska Cerkiew Prawosławna obłożyła hetmana klątwą.  Za zdradę został on też poddany symbolicznej kaźni i pozbawiony wszelkich tytułów i nagród otrzymanych od cara.

Więcej informacji, ciekawostek i materiałów na temat hetmana Jana (Iwana) Mazepy znajdziesz w jego naukowym biogramie i na innych stronach naszego serwisu.